מלחמה סופית ואינסופית - الحرب المنتهية وغير المنتهية
עד הסוף
בפתח אחת מישיבות הממשלה בחודש דצמבר 2023, אמר ראש ממשלת ישראל, בנימין נתניהו, את הדברים הבאים: "צוואת הנופלים מדריכה אותנו. אנחנו נשיג את כל יעדינו - חיסול חמאס, השבת כל חטופינו ולגרום לכך שעזה לא תהיה מוקד שיסכן את ישראל. נילחם עד הסוף" [1].
נתניהו לא היה מקורי במיוחד. אפשר שכשדיבר בפתח אותה ישיבה, הדהד בראשו נאומו המפורסם של וינסטון צ'רצ'יל מן הרביעי ביוני 1940, בו אמר ראש הממשלה הבריטי דאז, בין השאר, כי "אם גם חלקים גדולים של אירופה והרבה מדינות ותיקות ומהוללות נפלו או תיפולנה תחת שלטון הגסטפו וכל המנגנון המשוקץ של השלטון הנאצי, אנחנו לא נירתע ולא נכזיב. אנחנו נמשיך עד הסוף" [2].
ככל שהמשמעות של הביטוי 'מלחמה עד הסוף' היא אניגמטית, אין הכרח לפטור אותו כרטוריקה חלולה או כפופוליזם מניפולטיבי. שאלת סוף המלחמה הופכת ונעשית לדומיננטית בשיח הציבורי, ובה במידה גם הולכת וגוברת הביקורת על נתניהו בהקשר הזה, כשלא אחת מושמעות כנגדו טענות על שכביכול אינו מעוניין דווקא אלא במלחמה ללא סוף [3]. אנו עומדים, אם כן, בתווך הדיאלקטי בין מלחמה סופית ואינסופית. הדיאלקטיקה בין סופיות לאינסופיות אינה זרה לשיח הפסיכואנליטי [4] ואף-על-פי שפסיכואנליזה איננה מלחמה במובן השגור, בא בחשבון לנסות לעשות שימוש באחת על-מנת לבאר משהו מן האחרת.
אובייקט a קטנה
ככלל, סוגיית סוף האנליזה, הן אצל פרויד, הן אצל לאקאן, רחבה מכדי לכנס אותה במאמר הנוכחי. יחד עם זאת, נוכל לומר שפרויד היה ברור בעניין הזה: "...כאן המקום למנוע אי הבנה. אין בכוונתי לטעון שהאנליזה ככלל היא עבודה שאין לה סוף. תהיה עמדתנו בשאלה זו אשר תהיה, דעתי היא שסיומה של אנליזה הוא עניין מעשי" [5]. עוד יש מעניינו לומר, שעבור לאקאן, בסמינר X, אובייקט a קטנה חייב לאפשר ללכת אל מעבר למסקנותיו של פרויד [6]. האובייקט a קטנה הוא אובייקט פנטסטי, שיוצר אשליה של שלמוּת אפשרית ותופס את מקומו של הלא-הכל ומצעף אותו בפנטזמה, אבל למעשה מדובר באובייקט מוזר ופרדוקסלי שבו ברגע שהוא מופיע הוא כבר אבוד. כלומר, מדובר באובייקט אי-רציונלי, חלק ללא שלם, מה שקיים בלי שיש לו הוויה, כלומר בלי שיש לו מהות סמלית, וככזה הוא מגלם את המכשול לאוניברסליות של הסמלי. עם האובייקט הזה מבקש לאקאן לקחת את האנליזה עד סופה מעבר לפרויד.
לוגיקה
ז"א מילר הצביע על כך ששלוש שנים לאחר סמינר X, ב״פרופוזיציה...על הפסיכואנליטיקאי של האסכולה״, עשה לאקאן צעד נוסף לניסוח של סוף האנליזה, במושגים שאמורים לאפשר אימות לוגי [7]. אחת הדרכים לתפוס את זה היא דרך גורל האיווי של האנליטיקאי, איווי שבסופו של דבר תכליתו להוציא את האנליטיקאי מהעבודה על ידי הפיכתו למיותר, כלומר למה שניתן להשליך אותו. זוהי הלוגיקה של הסינטום: כאשר האנליזנד לא מזדהה עוד עם האנליטיקאי אלא עם הסינטום, האנליטיקאי הופך למשהו שאפשר לוותר עליו והאנליזה מגיעה כך לסיומה הלוגי, או לסופה הלוגי. הסוף הזה, גרס מילר, בא לעולם במונחים של פתרון שלילי ופתרון חיובי: "הפתרון השלילי הינו לא כלום: אין ולא כלום במקום הזה; במקום של המשמעות האחרונה, אין אלא ריק, היוהרה של האיווי.[...] סוף האנליזה כסובייקטיביזציה של המוות. [...] סובייקטיביזציה של היחס המיני ככזה שאינו קיים" [8]. "הפתרון החיובי יהיה בידודה של הפונקציה a קטנה. [...] האובייקט הטרום-גניטלי, זה שלא עבר פאליזציה, שלא נכנס למשמעות הפאלית"[9].
הלוגיקה,כך לאקאן, היא המדע של הממשי, והיא מן הסדר של הכתיבה ולא של הדיבור. שתי הדוגמאות הפרדיגמטיות לעניין זה הן נוסחאות הסקסואציה שלאקאן מנסח בסמינרים XIX, XX והנוסחאות של ארבעת השיחים שלאקאן מנסח בסמינר XVII. הלוגיקה שעליה נשענות נוסחאות הסקסואציה מובילה את לאקאן לנסח את מה שהוא לא-הכל, pas tout, בנוסחת הסקסואציה השנייה בעמדה הנשית: "לא כולן תחת הפונקציה הפאלית" או במובן קצת אחר: "לא כולה תחת הפונקציה הפאלית". הלוגיקה שעליה נשענות נוסחאות ארבעת השיחים, מובילה אותו אל חוסר השלמות המתכתב עם משפטי האי-שלמות של קורט גדל: " זה עניין של ניסוח לוגיקה אשר שברירית ככל שתהיה [...] היא עדיין חזקה דיה על-מנת לכלול את מה שהוא הסימן של הכוח הלוגי הזה, כלומר, חוסר השלמות" [10].ובמקום אחר באותו הסמינר: "מערכת לוגית היא קונסיסטנטית, [...] רק מהגדרת כוח ההשפעה שלה של חוסר השלמות, היכן שמסומנים גבולותיה" [11].
סוף לוגי
סוף לוגי, אם כן, נוגע למפגש עם ממשי שמהווה גבול. מושג ה"גבול" ומושגה"סוף" מתמזגים באופן כזה שהגעה לגבול מסמנת גם את ההכרח שמעבר לו תיוותר שארית, אובייקט a קטנה: "העובדה שהאב המת הוא התענגות, מציגה את עצמה בפנינו כמו הסימן של הבלתי אפשרי עצמו. וזו הסיבה שאנו מגלים כאן מחדש את המונחים הללו שאני מגדיר כתיקון הקטגוריות של הממשי, ככל שהוא מובחן באופן קיצוני, במה שאני מנסח, מהסמלי ומהדמיוני - הממשי הוא הבלתי אפשרי. לא בשם מכשול פשוט שאנו דופקים בו את הראש, אלא המכשול הלוגי של מה, בסמלי, שמוכרז כבלתי אפשרי. זה המקום שבו הממשי מתעורר" [12].
"סוף לוגי" הוא הביטוי עליו אנו מבקשים להתעכב ואיתו להציע שמא גם מלחמה עשויה לזכות לסוף כזה. תחת תת-הכותרת "המדע של הסוף", כתב אריק לורן את הדברים הבאים: "כן, הסוף, כי מגיע הרגע בו נמחקת התפעלות זו בפני השפה כבית -מִחייה בו הכל מעניין ועושה סימן. האם אנו יוצאים באמת מן ההעברה ומידָע זה של הלא-מודע שאנו מעדיפים על-פני כל במשך זמן מה? מתי אם כן חדל האנליזנד לאהוב את האנליזה שלו כמו את עצמו? [...]הנה דרישה מדעית אחרת: להניח למישהו ללכת לדרכו עם הפתרון המדויק שהוא ייצר היכן שהיה הבלתי-אפשרי של פתרון אוניברסלי לסירוס. סיום שכזה אינו יכול אלא לאשרר את עצמו מן ההנחה המקדימה של הוספת הוודאות המדעית אל בין אופנויות הוודאות האנושית"[13] .נשאל אפוא, בהסבה לסיומה הלוגי של המלחמה, מהו סוף המלחמה שיהיה כרוך בחוסר השלמות? סוף מלחמה שיגלם פתרון היכן שהיה הבלתי-אפשרי של פתרון אוניברסלי לסירוס. סוף מלחמה שיהיה כרוך במפגש עם ממשי כגבול של מה שבהכרח יכלול את האובייקט a קטנה מעבר לו. ומהי הנקודה בה חדל מאן דהו לאהוב את המלחמה שלו כמו את עצמו?
מקורות:
1. המכתב ששלחו משפחות נופלים, ואמירת נתניהו: "נילחם עד הסוף" (ynet.co.il)
2. https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%99%D7%9C%D7%97%D7%9D_%D7%91%D7%97%D7%95%D7%A4%D7%99%D7%9D
3. https://www.mako.co.il/news-politics/2024_q1/Article-7c6a192b2cbfd81026.htm
4. פרויד,ז. "אנליזה סופית ואינסופית" (1937). בתוך: הטיפול הפסיכואנליטי. הוצאת עם עובד, 2003,201-226.
5. שם, 224.
6. מילר, ז"א. "דקויות בפסיכואנליזה",שעור מן ה-21 בינואר, 2009.
מילר - דקויות בפסיכואנליזה - עט לאקאן 3, 2016.pdf (giepnls.com)
7. שם.
8. שם.
9. שם
10. The Seminar of Jacques Lacan: The Other Side of Psychoanalysis (Book XVII) [1969-1970]. W.W.Norton & Company 2007. P.235.
11. P.67.
12. P.123.
13. לוראן, א."ארבע הערות על הדאגה המדעית של ז'אק לאקאן". ספטמבר 1991.
ארבע-הערות-על-הדאגה-המדעית-של-ז׳אק-לאקאן.pdf (reshetlacanianit.co.il)
حتى النهاية
في بداية إحدى جلسات الحكومة في كانون الأول 2023، قال رئيس وزراء إسرائيل، بنيامين نتنياهو، ما يلي: "وصية الشهداء ترشدنا. سنحقق جميع أهدافنا - القضاء على حماس، وإعادة كل المخطوفين، والتأكد من أن غزة لن تكون بؤرة تعرض إسرائيل للخطر، وسنقاتل حتى النهاية" [1].
لم يكن نتنياهو أصيلاً بشكل خاص. ومن المحتمل أنه بينما كان يتحدث في بداية ذلك اللقاء، كان خطاب ونستون تشرشل الشهير في 4 يونيو 1940يتردد في ذهنه، والذي قال رئيس الوزراء البريطاني آنذاك فيه، من ضمن ما قال، إنه "حتى وإن سقطت، أو ستسقط مستقبلاً، أجزاء كبيرة من أوروبا والعديد من الدول العريقة والمجيدة تحت حكم الجستابو وكامل جهاز النظام النازي المقيت، لن نرتدع ولن نتخاذل، سنستمر حتى النهاية"[2].
وكلما كان المقصود بعبارة "الحرب حتى النهاية" غامضا أكثر، لا تعود هناك حاجة لرفضها باعتبارها خطابا أجوف أوشعبوية سياسية متلاعبة. تسود قضية نهاية الحرب على الخطاب العام شيئًا فشيئًا، وفي الوقت ذاته تتزايد الانتقادات الموجهة ضد نتنياهو في هذا السياق، حيث تعلو مرارًا ضده ادعاءات بأنه غير معني بشيء سوى بحرب لا نهاية لها. 3]. وعلى هذا نجد أنفسنا واقفين في وسط الجدل بين حرب منتهية وغير منتهية. إن الجدل بين المنتهي وغير المنتهي ليس غريبا على خطاب التحليل النفسي [4] وعلى الرغم من أن التحليل النفسي ليس حربا بالمعنى المعتاد، يظل من المنطقي محاولة استخدام أحدهما لتوضيح شيء ما عن الآخر.
الموضوع a الصغيرة
كقاعدة عامة، فإن مسألة نهاية التحليل، سواء لدى فرويد أو لدى لاكان، أوسع من أن تشملها المقالة الحالية. مع ذلك، يمكننا القول إن فرويد كان واضحا في هذا الشأن: "... هنا هو المكان المناسب لتجنب سوءالفهم. ليس في نيتي الادعاء بأن التحليل عامةً هو عمل لا نهاية له. أيًّا كان موقفنا بخصوص هذا الموضوع، فإن رأيي هو أن نهاية التحليل هي أمرعمليّ" [5]. يهمنا أيضًا أن نقول إنه بالنسبة للاكان، في السيمنار العاشر فإن الموضوع a الصغيرة يجب أن يتيح لنا الوصول إلى ما عبر استنتاجات فرويد [6]. أن الموضوع a الصغيرة هو موضوع مذهل يخلق وهمًا بالكمال المحتمل ويحل محل اللا-كل ويغلفه بالهوام، لكنه في الواقع موضوع غريب ومفعم بالمفارقات، إذ بمجرد ظهوره يكون قد فُقد تمامًا. بمعنى آخر إنه موضوع غيرعقلاني، جزء بلا كل، موجود بلا كينونة، أي دون أن يكون له جوهر رمزي، وبما أنه كذلك، فهو يُجسِّد العائق أمام عالمية الرمزي. مع هذا الموضوع يريد لاكان أن يأخذ التحليل إلى نهايته إلى ما هو ما عبر فرويد.
منطق
أشار ج. أ. ميلر إلى أنه بعد ثلاث سنوات من السيمنارالعاشر، في "اقتراح... حول المحلل النفسي في المدرسة"، اتخذ لاكان خطوة إضافية لصياغة نهاية التحليل، بمصطلحات من المفترض أن تتيح التحقق المنطقي [7]. احدى الطرق التي تمكننا من فهم ذلك هي من خلال مصير رغبة المحلل النفسي، وهي الرغبة التي تهدف في نهاية المطاف إلى إقصاء المحلل النفسي من العمل وذلك بجعله غير ضروري، أي بجعله شيئا يمكن التخلص منه. هذا هو منطق السينتوم*: عندما يتوقف المُتحَلّل عن التماهي مع المحلل النفسي، بل يتماهى مع السينتوم بدلاً منه، يصبح المحلِّل شيئا يمكن التخلي عنه ويصل التحليل النفسي بهذه الطريقة إلى إنهائه المنطقي، أو إلى نهايته المنطقية. صاغ ميلر هذه النهاية على انها تأتي إلى العالم بمصطلحات حل سلبي وحل إيجابي:"الحل السلبي هو لا شيء: لا يوجد ولا شيء في هذا المكان؛ ولا يوجد في محل المعنى الأخير إلا الفراغ، غرور الرغبة. [...] نهاية التحليل النفسي على أنها تذويت للموت (تحويله لذات). [...] إضفاء الطابع الذاتي على العلاقة الجنسية باعتبارها غير موجودة" [8]. "الحل الإيجابي سيكون عزل الدالة a الصغيرة. [...]الموضوع قبل التناسلي، الذي لم يخضع للفالوسية، والذي لا يدخل في المعنى الفالوسي" [9].
المنطق، حسب لاكان، هو عِلم الواقعي، وهو تابع لنظام الكتابة وليس الكلام. المثالان النموذجيان لهذه المسألة هما صيغ الجنس التي صاغها لاكان في السيمنارين العشرين والحادي والعشرين، وصيغ الخطابات الأربعة التي صاغها لاكان في السيمنار السابع عشر. إن المنطق الذي تقوم عليه صيغ الجنس يقود لاكان إلى صياغة ما هو ليس كل شيء، pas tout، في صيغة الجنس الثانية من الوضعية الأنثوية: "ليس كلهن تحت الوظيفة الفالوسية" أو بمعنى مختلف قليلاً: "ليس كلها تحت الوظيفة الفالوسية". إن المنطق الذي تستند إليه صيغ الخطابات الأربعة يقوده إلى عدم الكمال الذي يتوافق مع نظريات عدم الكمال لكورت جوديل: "إن الأمريتعلق بصياغة المنطق الذي، رغم هشاشته، [...]لا يزال قويًا بما فيه الكفاية ليشمل ما هو رمز هذه القوة المنطقية، أي عدم الكمال"[10]. وفي موضع آخر من نفس السيمنار: "إن النظام المنطقي متسق، [...]من مجرد تعريف قوة تأثيره من عدم الكمال، حيث يتم رسم حدوده" [11].
نهاية منطقية
وبالتالي، فإن النهاية المنطقية تتعلق بلقاء مع واقعي يُمثِّل الحد. إن مفهوم "الحد"ومفهوم "النهاية" يندمجان بطريقة تجعل الوصول إلى الحد يشير أيضًا إلى الضروري الذي سيكون من بعده بقيّة: الموضوع a الصغيرة: "حقيقة أن الأب الميت هو تلذذ، تقدم نفسها لنا كرمز للمستحيل نفسه، ولهذا السبب نكتشف هنا هذه المصطلحات التي أعيد تعريفها على أنها تصحيح لفئات الواقعي، بقدر ما يتم تمييزه بشكل جذري، فيما أصوغه، من البعد الرمزي ومن المخيالي - الواقعي يكون المستحيل، ليس بسبب عقبة بسيطة نذوق الأمرين لنجد لها حلاً، ولكن بسبب العقبة المنطقية لما يعتبر، رمزيًا، مستحيلاً. انه المكان الذي يظهر فيه الواقعي " [12].
"نهاية منطقية" هي العبارة التي نرغب في التوقف عندها ونقترح بحسبها أن الحرب أيضًا قد تحظى بمثل هذه النهاية. تحت العنوان الفرعي "عِلم النهاية"، كتب إريك لوران ما يلي: "نعم، النهاية، لأنه يأتي وقت الذي يُمحى فيه هذا الانبهارباللغة كموطن يكون كل شيء فيه مثيرًا للاهتمام ويترك أثراً. فهل نترك حقاً هذا التحويل وهذه المعرفة عن اللاوعي الذي نفضله على كل شيء آخر خلال وقتٍ ما؟ فمتى،إذا كان الحال كذلك، يتوقف المُتحلّل عن حب تحليله بقدر ما يحب نفسه؟ [...] إليكم مطلب علمي آخر: السماح لشخص ما بالمضي في طريقه الخاص بالحل الدقيق الذي ابتكره من خلال اللقاء بالمستحيل لحل عالمي للإخصاء.
لا يمكن لمثل هذه النهاية إلا أن تؤكد نفسها انطلاقًا من الافتراض الأولي بإضافة اليقين العلمي إلى أنماط اليقين الإنساني"[13]. وبالتالي نسأل، بالانتقال إلى النهاية المنطقية للحرب، ما هي نهاية الحرب التي ستتضمن على النقص؟ نهاية الحرب التي ستُجسِّد حلاً حيث كان اللقاء بالمستحيل لحل عالمي للإخصاء. نهاية الحرب التي قد تنطوي على لقاء مع الواقعي كحد لما قد يشمل بالضرورة الموضوع a الصغيرة فيما يتعداه؟ وما هي النقطة التي يتوقف عندها الإنسان عن حب حربه كحبه لنفسه؟
*السينتوم- العارض في نهاية التحليل.
مصادر:
1. המכתב ששלחו משפחות נופלים, ואמירת נתניהו: "נילחםעד הסוף" (ynet.co.il)
2. https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%99%D7%9C%D7%97%D7%9D_%D7%91%D7%97%D7%95%D7%A4%D7%99%D7%9D
3. https://www.mako.co.il/news-politics/2024_q1/Article-7c6a192b2cbfd81026.htm
4. فرويد، ز."التحليل النفسي المنتهي وغير المنتهي" (1937). في: العلاج النفسي. دار نشرعام عوفيد، 2003، 201-226.
5. שם, 224.
6. ميلر، ج.أ. "التفاصيل الدقيقة في التحليل النفسي"، مقتطف من 21 يناير 2009.
מילר - דקויות בפסיכואנליזה - עטלאקאן 3, 2016.pdf (giepnls.com)
7. שם.
8. שם.
9. שם
10. The Seminar of Jacques Lacan: The Other Side of Psychoanalysis(Book XVII) [1969-1970]. W.W.Norton & Company 2007. P.235.
11. P.67.
12. P.123.
13. لوران، أ. “أربع ملاحظات حول القلق العلمي لجاك لاكان”. سبتمبر 1991.
ארבע-הערות-על-הדאגה-המדעית-של-ז_אק-לאקאן.pdf (reshetlacanianit.co.il)
מבט נוסף
עִוְורִים - معميي الأبصار
"העם היהודי תמיד יחייה על חרבו", כך אמר סבי ההיסטוריון, ז"ל. ההיסטוריה של העם היהודי מסופרת ככזו של עם רדוף. עם הקמתה של מדינת ישראל בתום מסע ההשמדה של יהדות אירופה, נפתחה מלחמה על אדמה שתשמש כתובת לפליטים יהודים מהתפוצות. מלחמה שחזרה על עצמה לאורך שנות קיומה של המדינה מצפון ומדרום, שוב ושוב, ושוב, לפני כשמונה חודשים, ב- 7 באוקטובר, מלחמה שממאנת להסתיים כתגובה לפלישת החמאס ליישובי גבול עזה במטרה לרצוח, לאנוס, לבזוז ולכבוש.
הסיפור חוזר על עצמו. באים עלינו לכלותינו, וכתגובה אנחנו נלחמים מלחמת הישרדות על קיומנו. לכאורה התמונה מאוד פשוטה, יש מי שתוקף וישנו מי שמגן על עצמו, השפה המשפטית תכנה זאת "הגנה עצמית". חלוקה מאוד ברורה בין הטוב והרע, בין הפעיל לסביל. אני מבקשת לטעון שמשא ההיסטוריה שאנחנו טבולים בו, מתלכד עם המציאות, ומותיר אותנו כלואים בתוכה, זה עוטף את זה. ונדמה שאזרחי המדינה הזו נותרים עיוורים אל מול ההתרחשות החוזרת.
עם הפסיכואנליזה אפשר לומר שהחזרה הזו ככזו, איננה מקרית. מה נוכל לומר על כך?
"החזרה" בסמינר ה-11, ארבעת מושגי היסוד בפסיכואנליזה, מתוארת באמצעות הטיכה והאוטומטון, הבלתי אפשרי וההכרחי; כהיתקלות עם אירוע שיכול בדיעבד להיקרא טראומטי. כהיתקלות עם משהו חדש, חסר תקדים, שלא היה קודם. חדש שמופיע דווקא על רקע מה שמשתמע כביכול מן המילה חזרה, הווה אומר, אותו הדבר עצמו. אנסה להרחיב,
במישור של החזרה ישנו חלל, חור, מפגש עם ממשי. זה יכול להיות מתואר כנקודת המוצא של החזרה. ניתן להוסיף על כך שהסובייקט במישור של החזרה מופיע תמיד כזה שחסר דבר-מה, ובה בעת שאינו רוצה לדעת על כך מאומה. אפשר אולי לומר כהמשך לכך שהאוטומטון, ההכרחי, המופיע כאן כ"מלחמת קיום על הבית" שב וחוזר ובא לכסות על החור, על החסר, על הסירוס. האוטומטון מאפשר לסובייקט להישען על ההשערה שיכול להיות מצב שבו אין חסר/סירוס. במקרה של מדינת ישראל על ממשלותיה, יתכן ומדובר באי-הסכמה "לתת דין וחשבון" להיסטוריה שלה, למדיניות הננקטת כאן לאורך השנים ולהשלכות של מדיניות זו על סובביה.
מהו אם כן, אותו חור, טיכה, איתו נתקל הסובייקט? על כך קשה לענות במילים, אך אני מבקשת להצביע על כיוון, לפיו ההיתקלות בשאלה היסודית של הבחירה - דווקא באדמה הזו - להיות המולדת לעם היהודי הופכת להיות טעונה, וכאובה. שאלה לה ניתנו תשובות רבות מכל רחבי הקשת הפוליטית לאורך ההיסטוריה ובה בעת במהותה היא חסרת תשובה.
אם כך מה שנותר לשאול הוא עד מתי נסכים להמשיך להתחמק ולשאת על עצמינו את העיוורון הנוגע לחלקינו בכל הסיפור הזה?
"سيعيش الشعب اليهودي دائمًا بسيفه" هذا ما قاله جدي المؤرخ الراحل. إن تاريخ الشعب اليهودي يُروى على أنه تاريخ شعب مُلاحَق. عند قيام دولة إسرائيل مع نهاية حملة إبادة يهود أوروبا، اندلعت حرب على الأرض التي ستكون بمثابة ملاذ لليهود اللاجئين من الشتات، حرب عادت وتكررت طوال سنوات وجود الدولة من الشمال ومن الجنوب، مرارا وتكرارا، ومرة أخرى قبل حوالي ثمانية أشهر، في السابع من تشرين الأول، الحرب التي تأبى أن تنتهي رداً على غزو حماس للمستوطنات الواقعة على حدود غزة بهدف القتل والاغتصاب والنهب والاحتلال.
وتتكرر القصة. يهاجمونا كي يقضوا علينا، وردًا على ذلك نخوض حرب بقاء حفاظًا على وجودنا. تبدو الصورة في ظاهرالأمر بسيطة للغاية، هناك من يهاجم وهناك من يدافع عن نفسه، وهو ما يسمي باللغة القانونية "دفاعًا عن النفس". فصل واضح جدًا بين الخير والشر، بين الفاعل والمفعول به. وأنا أقدم هنا اقتراحًا بأن عبء التاريخ الذي نحن منغمسون فيه، يلتحم بالواقع، ويتركنا مسجونين فيه، أحدهما يغلف الآخر. ويبدو أن مواطني هذا البلد يظلون معميي الأبصار أمام هذا الحدث الذي يعود ويتكرر في كل مرة.
ومن خلال التحليل النفسي يمكننا القول أن هذا التكرار في حد ذاته ليس عرضيًا. ماذا يمكننا أن نقول عن ذلك؟
"التكرار" في السيمنارالحادي عشر، أربعة مفاهيم أساسية في التحليل النفسي، يوصف من خلال ال Tuche و ال Automaton *، المستحيل والضروري؛ كمواجهة مع حدث يمكن أن يقال عنه لاحقًا أنه صادم. كالمواجهة مع شيء جديد، غير مسبوق، لم يكن موجوداً من قبل. الجديد الذي يظهر على خلفية ما يفترض أن تعنيه كلمة التكرار تحديدًا، بمعنى آخر الشيء ذاته. سأحاول أن أتوسع أكثر،
في مستوى التكرار هناك فراغ، فجوة، لقاء مع الواقعي. ويمكن وصف هذا بأنه نقطة بداية التكرار. ويمكن أن نزيد على ذلك أن الذات في مستوى التكرار تظهر دائمًا كمن يفتقر إلى شيء ما، وفي الوقت ذاته كمن لا يريد أن يعرف أي شيء عنه. ربما يمكن للمرء أن يقول إنه كاستمرار لذلك، فإن الاوتيماتون،الضروري، الذي يظهر هنا على أنه "حرب وجودية دفاعًا عن البيت" يعود مرارًا وتكرارًا لتغطية الثغرة، والنقص، والخصاء. يسمح الاوتيماتون للذات بالاعتماد على فرضية أنه يمكن أن يكون هناك وضع لا يوجد فيه نقص/إخصاء. في حالة دولة إسرائيل بكل حكوماتها، قد يتعلق الأمر بعدم الموافقة على "تبرير" تاريخها، والسياسات المعتمدة هنا على مر السنين وعواقب هذه السياسات على من حولها.
ما هي تلك الثغرة إذن، ال Tuche التي تواجهها الذات؟ من الصعب الإجابة على ذلك بالكلمات، لكني أود أن أشير إلى الاتجاه الذي بموجبه تصبح المواجهة مع السؤال الأساسي المتمثل في اختيار -هذه الأرض بالتحديد - وطنًا للشعب اليهودي، مشحونةً ومؤلمةً. سؤال تمت الإجابة عليه من قبل كافة الأطياف السياسية عبر التاريخ، وهو في الوقت ذاته، بماهيته، سؤال من غير الممكن الإجابة عليه.
وعلى ذلك، فإن السؤال الذي بقي أن نطرحه هو: إلى متى سنرضى أن نستمر في التملص وفي تحميل أنفسنا العمى المتعلق بدورنا في هذه القصة بأكملها؟
*ال Tuche و ال Automaton مصطلحان اقتبسهما لاكان من الفلسفة اليونانية: tuche- الظهور المفاجئ لشيء غيرمتوقع، Automaton- العودة الروتينية.
שפה אחרת
דברי ימי ההיסטוריה של הפסיכיאטריה כוללים גם את הניסיונות המשונים לפענח את מה שנקרא אז "שפה סכיזופרנית" [2, 1]. חוקרים, פסיכיאטרים ואחרים, כילו קריירות על ההשערה לפיה חולי סכיזופרניה מדברים בשפה אחרת. כשהם אולי מדמיינים עצמם לז'אן-פרנסואה שמפוליון, סברו הללו שאם רק יפענחו את כללי הדקדוק והתחביר של שפה מסתורית וסמויה זו, יוכלו לתת מובן לבליל ההברות, הצלילים והמילים, ולהבין את פשר הנאולוגיזם ומעוף האסוציאציות שמציגים סובייקטים אלו. למרות שהביטוי "שפה סכיזופרנית" היה מצוי לעתים קרובות בספרות הפסיכיאטרית של המאה העשרים, לא תמיד היה ברור אם מדובר בשפה אחת שלכל חולי הסכיזופרניה או של רבים מהם, או שמא מדובר באוסף של שפות פרטיות של כל אחד מן החולים, כמו היה מדובר בגרסה מחודשת ופתולוגית של מגדל בבל. למרבה התדהמה, היו אף פסיכיאטרים שביקשו לתת את הרושם שהם יודעים ואף יכולים לשוחח בשפה סכיזופרנית, ומכאן גם נבעה טענתם שאחרים, שאינם חולים, יכולים גם הם ללמוד שפה זו וכך לתקשר עם חולים סכיזופרניים ואז גם לפרש דלוזיות סכיזופרניות מוזרות ומורכבות.
הגלגול המעודן של הקוריוז הזה מן ההיסטוריה של הפסיכיאטריה, בא היום לביטוי במה שנקרא "פסיכותרפיה רגישת תרבות". במקרה זה, הנחת המוצא היא שבני אדם שונים מגיעים ממוצאים אתניים וגאוגרפיים שונים ומתרבויות שונות, שפת האם שלהם שונה, ההשתייכות הלאומית שלהם שונה, כמו גם הרקע הדתי שלהם וזהותם הדתית. רוצה לומר, הם מדברים ב"שפות תרבותיות" שונות זו מזו. הואיל וכך, מכיוון שלא ניתן להבין אותם מפרספקטיבה מערבית, הווה אומר עם "השפה המערבית", אזי גם לא ניתן לקיים עמם מפגש פסיכותרפי אלא אם לומדים כביכול לדבר בשפתם – "השפה האחרת".
לאחרונה, בימים הקשים הפוקדים את ישראל, ומול הזוועה של מאורעות השביעי לאוקטובר והניסיונות לתת להם הסבר, ולו חלקי, נשמעת גם טענה כאילו עלינו להביא בחשבון שמעשי הזוועה שהתחוללו בקיבוץ בארי, בכפר עזה ובמסיבת נובה ברעים, עליהם שמענו גם מפי המחבלים עצמם בהקלטות חקירות השב"כ שפורסמו, ניתנים לפענוח אם רק נשקול או נשכיל לקבל את האפשרות, שישנה "שפה אחרת" או "שפה חדשה" בה עלינו להשתמש כדי להבין, כדי לתת מובן ומשמעות, למה שהוא לחלוטין ובאופן מוחלט חסר כל מובן. מול הזוועה, שמכוּננת ככזו בדיוק משום שהיא חסרת כל משמעות, ובדיוק משום שאם הייתה לה משמעות אזי היא לא הייתה זוועה, אנו מזמנים את הפנטזמה על מנת שתמלא את החורים. הפנטזמה, כאילו אנו נדרשים ל"שפה חדשה" או ל"שפה אחרת", שבאמצעותן נוכל להבין את האחר הרדיקלי, זו הפנטזמה של ההזדהות עם המסמן, של הניכור של הסובייקט במסמן [3]; מסך שאיתו הסובייקט הוא אפקט של מסמן אחד על מסמן אחר. כל פירוש מוסיף עוד מסמן לשרשרת, עד אינסוף. זו מטונימיה של "שפות אחרות" אשר מחייבת לקבל את המציאות כביכול שלפיה לכל אחד ואחת שפה משלו ודרך משלו להגיד שלום [4]. מה שהשערה זו, כמו גם ההשערות של "שפה סכיזופרנית" ושל "שפה תרבותית", מחמיצות, הוא את העובדה הפשוטה, החותכת, שאין "שפה אחרת", שישנה רק שפה אחת והיא לא תופסת את הכל. שישנו יסוד מסדר אחר, מן הצד של ההפרדה, שאיננו מסמן, שעובד אחרת מאשר הניכור, ושאותו פוגשים בעת המפגש עם הממשי כאשר משהו מן הטראומה מתפרץ ויש אפקט של התעוררות.
מקורות:
1. R.Sommer et al. Is There a Schizophrenic Language? Arch Gen Psychiatry. 1960; 3(6):665-673.
2. S.Schwartz. Is there a schizophrenic language? Published online by Cambridge University Press: 04 February 2010.
3. J.Lacan. TheSeminar of Jacques Lacan: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis (BookXI). W. W. Norton & Company; Revised edition (April 17, 1998).
4. אורחים לקיץ / נעמי שמר.
Two-bad to be true
קונספירציה הקרויה גם תאוריית הקשר היא ניסיון להסביר אירוע כמבוסס על קנוניה או מזימה של מספר גורמים בעלי כוח, המונעים מאינטרסים שונים ומסתירים מהציבור הרחב את האמת. במאמרו בעיתון מעריב מיום 1.1.2024 כותב בן כספית [1] כי בימים אלה בשל הפצת תאוריות קונספירציה על ידי תומכי נתניהו, רבים בציבור מאמינים שהטבח שחמאס ביצע נעשה תוך שיתוף פעולה של גורמים בצה"ל, באמ"ן, בשב"כ ובמחאה. כאשר קטסטרופה כל כך הזויה מתרחשת, מתעוררות פאניקה ופרנויה, המולידות בין השאר את תאוריית הקונספירציה, רק שזוהי רעלה שמסתירה תופעה אחרת שדומה לקונספירציה, אך ללא כוונות הזדון, והיא שיתוף פעולה לא מודע בין כמה גורמים. במקרה הטבח בשבעה באוקטובר אני מדבר על חבירה לא מודעת בין סובייקט חמאס וסובייקט ישראל.
ב- 7.10 נוצרו התנאים שאפשרו את מימוש המשאלה של החמאס להתקיף את ישראל בבטנה הרכה, אבל הרס הבטן הרכה של האחר היא לא ללא הרס הבטן הרכה של האני. הטבח הפרוע של חמאס באזרחי ישראל השמיע קול ברור הקורא לישראל להילחם בו עד חורמה.
איך ישראל כלולה בהתקפה שספגה? הצטברו עדויות, שישראל ידעה שחמאס עומד לתקוף, אבל מישהו לא האמין שזה יקרה, וזה קרה. צבא ההגנה לא היה מוכן עם כוחותיו בגבול על מנת להגן ולמנוע את ההתקפה, וזה מלמד על העמדה האקטיבית שב-אי מניעת ההתקפה. הפער בין ידיעת הסכנה הממשית בגבול לבין הפקרת השטח ממש צועק "קונספירציה". אבל למעשה אפשר לטעון שזו פסיכוזה משותפת בין חמאס שפעל פעולה אגרסיבית בעלת מבנה מאני לבין ישראל, שאמרה לתוקף "עשה בי כרצונך", ישראל שהסכימה שאידיאל "איטבח איל יהוד" יממש את עצמו בהיקף גדול ועם המצלמות, לעיני כל.
במשך שנים חמאס פעל סביב האידיאל "לרצוח בישראל": חפירת המנהרות, הצטיידות בנשק, הכשרה צבאית. העולם התת קרקעי רווי השנאה נבנה על ידי מנהיגות רודנית שהפקירה את תושבי עזה. פרויד, בתשובתו לאיינשטיין לשאלה האם קיימת דרך לשחרר את האנושות מפורענות המלחמה, אומר שדחף המוות הפועל בכל יצור חי חותר להשיב את החיים למצב של החומר הדומם[2]. התקפת חמאס הברוטלית מלמדת כיום, שלושה חודשים אחרי פרוץ המלחמה, על דחף מוות שהחל לפעול ביתר שאת, כשהוא חותר לכיליונו של החמאס, להרס תשתיות הטרור שהקים, לחורבן בעזה ולמוות שאינו עושה הבדל בין שוחרי שלום בעזה ושוחרי מלחמה. דחף המוות פעל בכיוון הרג בישראל, והמשיך בכיוון הרג בעזה. אם נדמה את עזה למעגל ואת ישראל למעגל ושני המעגלים נפגשים וחותכים זה את זה, השטח המשותף לוכד בתוכו את אותו דחף מוות שפועל כנגד שתי הישויות.
בישראל בשנה האחרונה התחוללה יריבות מסוכנת, שלא ידענו בעבר. המחאה של מתנגדי ההפיכה המשטרית לא הביאה להתפרקות הממשלה- ממשלה שהשתלטו עליה בחסות נתניהו חבורה משיחית וימנית-גזענית ללא כישורים סבירים לניהול המדינה. השנאה, האלימות והגזענות הופיעו ביתר שאת בחברה היהודית.
בחברה הערבית הייתה עלייה דרסטית בכמות הרציחות מבלי שהמשטרה עצרה מגמה זו. מאות אנשים בתפקידי ביטחון בכירים בהווה ובעבר הפצירו בנתניהו לעצור את ההפיכה המשטרית-משפטית לפני שיתרחש אסון. נתניהו היה לכוד בתוך טבעת הקיצוניים שהקיפה אותו, ולא היה יכול לעצור את ההפיכה, כאמור לפני שיתרחש אסון. המצוקה הייתה הן מצד המחאה והן מצד נתניהו, ומשהו היה צריך לחלץ אותנו מהבולמוס הבלתי נשלט של הקיצוניים בממשלה.
כל זה נעצר ב 7.10 על ידי המוות הנורא. הטראומה הקולקטיבית תפסה בענק את מקום היריבות בעם. המילים של הפילוג שנאמרו שוב ושוב "בושה", "דמוקרטיה או מרד" התחלפו מאז פרוץ המלחמה במילים "יחד ננצח". כדי שהמאניה שהיא ספוגה בה תיעצר, הממשלה הייתה צריכה, באופן לא מודע כמובן, משהו גדול ומטלטל ממחאה אמיצה. היא הייתה צריכה, שיקרה פה דבר מטורף, שיעצור אותה, ושיחשוף את אזלת ידה, את אזלת ידם של השרים שחסרים מענה למדינה מוכת מוות. השנאה שהתגברה ואיבדה שליטה הייתה חייבת עצירה חדה, על מנת שתתחיל תנועה להשבת האהבה. במכתב של פרויד לאיינשטיין בעניין המלחמה הוא כותב:"כל דבר המעודד את התפתחותם של קשרים רגשיים בין אנשים בהכרח יפעל כנגד המלחמה". הנה זה קורה- אנחנו שרויים יחד באבל, בלחימה ובשיקום האהבה, שפועלים כנגד המלחמה הפנימית שהתחוללה כאן בשנה האחרונה. הלחימה בין מתנגדי ההפיכה לתומכיה הוסתה החוצה כלפי חמאס, ועכשיו, לפחות באופן זמני, אך נחוץ ביותר, המסמנים "ביחד ננצח" פועלים. אקטים של אהבה ונתינה מאירים מכל עבר- מאירים את החושך הגדול שנפל עלינו.
האם החבירה הלא מודעת בין חמאס לישראל תביא לנפילתה של מנהיגות חמאס ולנפילתה של ממשלה ישראל? האם בעזה יתאפשר לעם שהיה שבוי של חמאס טרוריסטית להשתחרר מהשבי ולפעול להשבת האהבה?
[1] https://m.maariv.co.il/journalists/Article-1064230
[2] למה מלחמה?" אלברט איינשטיין -זיגמונד פרויד, חליפת מכתבים (1932), בתוך איינשטיין ופרויד והמלחמה הבאה (2018), הוצאת כרמל.
نظرية المؤامرة، هي محاولة لتفسير حدث ما على أنه يستند إلى مخطط أو مكيدة تآمرت عدد من الجهات القوية لتنفيذها، بدافع من مصالح مختلفة وتقوم هذه الجهات بإخفاء الحقيقة عن عامة الناس. في مقالته التي نشرت في صحيفة معاريف بتاريخ 1.1.2024، كتب بن كاسبيت أنه في هذه الأيام، بسبب نشر نظريات المؤامرة من قبل أنصار نتنياهو، يعتقد العديد من الناس أن المجزرة التي ارتكبتها حماس نُفذت بالتعاون مع عناصر من جيش الدفاع الإسرائيلي، المخابرات العسكرية والشاباك وحركة الاحتجاج. عندما تحدث مثل هذه الكارثة المضللة، يستشري الذعر وجنون الارتياب، مما يخلق، ضمن أمور أخرى، نظرية المؤامرة، ولكنها مجرد حجاب يخفي ظاهرة أخرى تشبه المؤامرة، غير أنها مجردة من النوايا الخبيثة، هي التعاون اللاواعي بين عدة عناصر. في حالة مجزرة 7 أكتوبر، أنا أتحدث عن تحالف غير واع بين الذات حماس والذات إسرائيل.
في 7/10، تهيأت الظروف التي جعلت تحقيق أمنية حماس في مهاجمة إسرائيل في موطن ضعفها ممكننًا، لكن تدمير موطن ضعف الآخر لا يخلو من تدمير موطن ضعف الذات. إن المذبحة الوحشية التي ارتكبتها حماس ضد المدنيين الإسرائيليين وجهت دعوة واضحة لإسرائيل لمحاربتها حتى النهاية.
كيف تُشمل إسرائيل في الهجوم الذي تعرضت له؟ تراكمت الأدلة على أن إسرائيل كانت على علم أن حماس تنوي مهاجمتها، لكن شخصا ما لم يصدق أن ذلك سيحدث، وذلك حدث. لم يكن جيش الدفاع مستعدًا بقواته على الحدود من أجل الدفاع عنها ومنْع الهجوم، وهذا يشير إلى الموقف الفعلي في عدم منع الهجوم. التناقض بين معرفة الخطر الحقيقي على الحدود وبين التخلي عن المنطقة يصرخ "مؤامرة" بأعلى صوت. لكن يمكن في الواقع القول إن هذا ذهان مشترك بين حماس، التي قامت بعمل عدواني ذي طابع جنوني، وبين إسرائيل، التي قالت للمهاجم "افعل بي ما يحلو لك"، إسرائيل التي وافقت أن يحقق المثال "إذبحوا اليهود" نفسه على نطاق واسع وبالكاميرات، أمام ناظري الجميع.
لسنوات، كانت أفعال حماس تدور حول مثال "قتل الشعب الإسرائيلي": حفر الأنفاق، والتزود بالأسلحة، والتدريب العسكري. تم بناء العالم تحت الأرضي المشبع بالكراهية من قبل قيادة استبدادية تخلت عن شعب غزة. يقول فرويد، في ردّه لأينشتاين على سؤاله حول ما إذا كانت هناك طريقة لتحرير البشرية من ويلات الحروب، إن دافع الموت الكامن في كل كائن حي يسعى جاهداً لإعادة الحياة إلى حالة المادة غير الحية . إن هجوم حماس الوحشي يفسّر لنا اليوم، بعد ثلاثة أشهر من اندلاع الحرب، دافع الموت الذي بدأ يعمل بقوة أكبر وأكبر، ساعياً للقضاء على حماس، وتدمير البنى التحتية للإرهاب التي أنشأتها، وللدمار في غزة وللموت الذي لا يفرق بين دعاة السلام في غزة ودعاة الحرب. عمل دافع الموت في اتجاه القتل في إسرائيل، واستمر في اتجاه القتل في غزة. إذا تخيلنا غزة كدائرة وإسرائيل كدائرة، تلتقيان وتتقاطع إحداهما مع الأخرى، تحصر المنطقة المشتركة بينهما داخلها دافع الموت ذاته الذي يعمل ضد كلاهما.
في إسرائيل، خلال العام الماضي، وقع صراع خطير، لم نعرفه من قبل. لم تؤد احتجاجات معارضي الانقلاب النظامي إلى حل الحكومة - وهي حكومة تم الاستيلاء عليها تحت رعاية نتنياهو من قبل مجموعة عنصرية مسيحانية ويمينية تفتقر إلى أدنى قدر من المهارات المطلوبة لإدارة البلاد. ظهرت الكراهية والعنف والعنصرية أكثر وأكثر في المجتمع اليهودي.
في المجتمع العربي، كانت هناك زيادة كبيرة في عدد جرائم القتل دون أن توقف الشرطة هذه الظاهرة. وحث المئات من كبار المسؤولين الأمنيين الحاليين والسابقين نتنياهو على وقف الانقلاب النظامي- القضائي قبل أن تقع كارثة. كان نتنياهو محاصرا داخل حلقة المتطرفين التي أحاطت به، ولم يكن بإمكانه إيقاف الانقلاب، كما قلنا، قبل أن تقع كارثة. كانت المعاناة من نصيب المتظاهرين وكذلك من نصيب نتنياهو، وكان لا بد من شيء يخلصنا من شراهة المتطرفين في الحكومة التي لا يمكن السيطرة عليها.
كل هذا توقف في 7.10. أوقفه الموت الرهيب. لقد حلت الصدمة الجماعية محل الصراع بشكل كامل لدى الشعب. كلمات الانقسام التي ترددت مرارا وتكرارا "عار" أو "ديمقراطية أو تمرد" تم استبدالها منذ اندلاع الحرب بعبارة "معا سننتصر". من اجل أن يتوقف الجنون الذي كانت غارقة فيه، احتاجت الحكومة، دون وعي بالطبع، إلى شيء أكبر ومزعزع أكثر من احتجاج شجاع. كانت بحاجة إلى أن يحدث هنا شيء مجنون ليوقفها ويفضح عجزها، وعدم كفاءة الوزراء غير القادرين على تقديم الحلول لدولة فجعها الموت. كان لا بد من أيقاف حاد للكراهية المتزايدة التي فقدت السيطرة من أجل أن تبدأ حركة لاستعادة الحب. في رسالته إلى أينشتاين حول الحرب، كتب فرويد: "أي شيء يشجع على تطوير الروابط العاطفية بين الناس سيعمل حتما ضد الحرب". ها هو يحدث – نحن غارقون معا في الحداد، في القتال وفي ترميم الحب، وكلها تعمل ضد الحرب الداخلية التي وقعت هنا خلال العام الماضي. لقد تحول القتال بين معارضي الانقلاب ومؤيديه إلى الخارج نحو حماس، والآن، مؤقتا على الأقل، ولكنه ضروري جدًا، فإن "معا سننتصر" تعطي دلالتها. أفعال الحب والعطاء تتألق من جميع الجهات - تضيء الظلام الشديد الذي حل علينا.
هل سيؤدي التحالف اللاواعي بين حماس وإسرائيل إلى سقوط قيادة حماس وسقوط الحكومة الإسرائيلية؟ وفي غزة هل سيتمكن الشعب الذي كان أسير حماس الإرهابية أن يتحرر من أسرها وأن يعمل على استعادة الحب؟
[1] https://m.maariv.co.il/journalists/Article-1064230
[2] لماذا الحرب؟" ألبرت أينشتاين - سيغموندفرويد، بدلة الحروف (1932)، في آينشتاين وفرويد والحرب القادمة (2018)، دار الكرمل للنشر.
