״סליחה מוחמד”: ההתקפה על רכיבי השפה -"سليخا موخامد": هجوم على مكونات اللغة
״סליחה מוחמד״ הפטיר איתמר בן גביר באדנות כלפי העיתונאי הפלסטיני מוחמאד מג’אדלה בראיון לחדשות 12. בקשת הסליחה לכאורה מאדם הנושא את השם המזוהה ביותר עם הערביות מיד לאחר ההצהרה לפיה לערבים זכות פחותה מזו של יהודים לנוע בדרכי יהודה ושומרון נטעה אותה בהקשר השולל אותה. מבחינה רטורית, מדובר באירוניה; מבחינה פרוידיאנית — בשלילה המאשרת את התוכן ההפוך לזה של פני השטח הסמנטיים כאמת הלא מודעת של האמירה. ברור כי לא היה בכוונתו של בן גביר לבקש מן העיתונאי הפלסטיני סליחה, פעולת דיבור שמניחה הכרה, מעבר לזכות התנועה שלו, בסובייקטיביות שלו.
בבטאה את ההיפך הגמור ממה שמשתמע מפני השטח הסמנטיים שלה, אמירתו של בן גביר מצטרפת לשורה של תופעות שפה המלוות את ההפיכה המשטרית בישראל, שנודף מהן ניחוח אורווליאני. כזכור, בדיסטופיה של אורוול 1984 מונהג ה newspeak, שפה חדשה שהעיקרון המארגן שלה הוא היפוך סמנטי של מושגים. כך ״אמת היא שקר, מלחמה היא שלום, בערות היא כוח״. ובימינו, שינויים מרחיקי לכת בחקיקה השומטים את הקרקע מתחת לדמוקרטיה כצורת שלטון המחייבת את החוק ומושתתת על זכויות אדם מאוייכים כמהלכים ״דמוקרטיים״ שמטרתם לשים קץ ל״דיקטטורה״ כביכול של בג״צ.
היפוכים סמנטיים נוסח 1984 אינם בבחינת חידוש של ההפיכה המשטרית בישראל. נתניהו עשה בכגון אלו שימוש בעבר, וכמוהו טראמפ. מה ייחודו של ה״סליחה מוחמד״ של בן גביר ? בעוד הדוגמאות מספרו של אורוול וגרסאותיהן בישראל של ימינו מוחלות על שמות עצם, התבטאותו של בן גביר עושה שימוש בממד הפרפורמטיבי של השפה כפי שדיבר עליו פילוסוף הלשון אוסטין: ממד הרושם מילה כפעולה שיש מאחוריה עמדה סובייקטיבית. התבטאותו של בן גביר בראיון בערוץ 12 קיצונית יותר מהשימושים האורווליינים בשפה משום שהיא פעולה תחבירית השוללת את העמדה הסובייקטיבית שביסוד בקשת הסליחה בדיוק כפי שבפן הסמנטי שלה היא שוללת את חופש התנועה של פלסטינים.
אלא שבכך לא מסתיימות הזוועות שמחולל בן גביר בשפה. כמה ימים לאחר הריאיון בערוץ 12, פרסם בחשבון הטוויטר שלו חזרה על בקשת הסליחה המעושה לצד תצלום שלו במהלך הריסת בתי פלסטינים בנגב, הפעם בין מירכאות. המירכאות הן סימן ציטוט. ככזה, השימוש בהן ממקם את הדובר במבנה של reported speech בו קיים יחס היררכי בין מסגרת הציטוט והתוכן המצוטט. במרוצת השנים זכו המירכאות לאופן שימוש נוסף, כסימן המצביע על היפוך תוכן או אירוניה. המירכאות של בן גביר עונות על שני השימושים, אך גם עושות יותר מכך. הבלשן אמיל בנווניסט טען כי בכל פעולה של אמירה מונחים סובייקט ונמען. במקרה זה, יש הצבעה על הנמען מתוקף עצם מבנה של האמירה, אך תוכן האמירה מצביע עליו כמי שאין לו זכות, לא לתנועה, לא לבית. המירכאות באות לסמן לא את מקומו של אחר באמירה אלא את הגלייתו מקהל מי שנתן לבקש את סליחתם, מי שנמצאים עם הדובר בקשר חברתי. בזילות שהן משוות לסובייקטיביות של האחר המירכאות של בן גביר מבקשות לקרוא תגר על עצם מבנה השיח כפי שלאקאן מדבר עליו בסמינר על ההפכי של הפסיכואנליזה; השיח שהסובייקט הוא אחד מרכיביו. מעבר להרס בתיהם של פלסטינים להם משמש ״סליחה מוחמד״ קומנטר, משפט זה הוא אינדקס לניסיון להרס השיח ככזה, על רכיביו הבסיסיים ביותר, אלו הזעירים יותר מן המסמן ושייכים לממד של האות, הממד של האובייקט שהודות לו נע השיח.
"سليخا موخامد"، أطاح إيتمار بن جفير بسيادية بالصحفي الفلسطيني محمد مجادلة في مقابلة معه على القناة الإخبارية 12. إن ما يبدو كاعتذار بن جفير من شخص يحمل اسمًا هو من أكثر الأسماء عروبة، مباشرةً بعد تصريحه بأن العرب لا يستحقون حرية الحركة في شوارع يهودا والسامرة مثل استحقاق اليهود لها، يغرسه في سياق يضحده. هي سخرية، بلاغيًا، أما فرويدًا، فهي نفي يؤكد المضمون المعاكس للسطح الدلالي باعتباره الحقيقة اللاواعية للتعبير. من الواضح أن بن جفير لم يكن يقصد الاعتذار من الصحفي الفلسطيني، وهو فعل كلامي يفترض الاعتراف بذاتيته قبل الاعتراف بحرية تنقله.
.
معبرًا عن النقيض التام لما يوحيه سطحه الدلالي، ينضم اعتذار بن جفير إلى سلسلة ظواهر لغوية ترافق انقلاب النظام في إسرائيل تفوح منها رائحة أورويلية. النظام اللغوي في ديستوبيا أورويل "1984" هو الـ Newspeak، لغة جديدة ترتكز على مبدأ القلب الدلالي للمفاهيم: "الحقيقة كذبة، الحرب هي السلام، الجهل هو قوة". واليوم، أصبحت التغييرات بعيدة المدى في التشريعات التي تكتسح الديمقراطية كشكل من أشكال الحكم الملتزم بالقانون والمرتكز على حقوق الإنسان توصَف بكونها تحركات "ديمقراطية" تهدف إلى وضع حد ل "ديكتاتورية" المحكمة العليا.
ليست الانقلابات الدلالية بأسلوب 1984 بتحديث حصري لانقلاب النظام في إسرائيل. سبق واستخدمها نتنياهو في الماضي، وترامب أيضًا. ما الذي يميز "سليخا موخاماد" إذًا؟ بينما تعكس الدلالات في الأمثلة من كتاب أورويل، ومقابلاتها الإسرائيلية اليوم، الأسماء، يرتكز تعبير بن جفير على البعد الأدائي للغة، كما تحدث عنه الفيلسوف اللساني أوستن: بُعد يعكس الكلمة كفعل يقف خلفه موقف ذاتي. أقوال بن جفير في المقابلة على القناة 12 أكثر تطرفا من التعبيرات الأورويلية لأنه فعل نحوي ينفي الموقف الذاتي الكامن وراء الاعتذار، كما ينفي، في دلاليته، حرية الفلسطينيين بالتنقل.
لكن فظائع بن جفير التي يمارسها باللغة لا تنتهي هنا. بعد أيام قليلة من المقابلة على القناة 12، كرّر بن جفير اعتذاره الزائف لمجادلة على حسابه على تويتر إلى جانب صورة له أثناء هدم منازل الفلسطينيين في النقب، بين علامتي اقتباس هذه المرة. موضعة العبارة بين اقتباسين على هذا النحو يموضع المتحدث في مبنى reported speech حيث هنالك علاقة هرمية بين إطار الاقتباس ومحتواه. اكتسبت علامات الاقتباس بمرور السنوات طريقة أخرى للاستخدام، لعكس المضمون أو السخرية منه. في استعمال بن جفير لها يفي بالغرضين، لكنها تحقق غاية أخرى. يقول اللساني إيميل بينفينيست أن لكل تعبير موضوع (فاعل) ومخاطَب (مفعول به). في هذه الحالة، تكون هناك إشارة للمخاطَب بحكم بنيوية العبارة بينما يشير محتواها إلى تجريده من حقه بالتنقل وحقه بالمسكن. لا يشير الاقتباس إلى مكان الآخر في العبارة، بل لنفيِه من الجمهور الذين اعتذر منه، من هم على علاقة اجتماعية بالمتحدث. تسعى علامات الاقتباس لدى بن جفير، في ازدرائها لذاتية الآخر، لتحدي بنية الخطاب ذاتها كما يتحدث عنها لاكان في سمينار نقيض التحليل النفسي؛ الخطاب الذي تشكل الذات إحدى مكوناته. إلى جانب تدمير بيوت الفلسطينيين الذين تعتَبَر "سليخا موخاماد" تفسيرًا له، فإن هذه الجملة هي مؤشر لمحاولة تدمير الخطاب بحد ذاته، على أبسط مكوناته، الأصغر من الدال المنتمية إلى البعد الحرفي، بُعد الموضوع (object) الذي يتحرك الخطاب بفضله.
מבט נוסף
צריך לחדש, אך לא לגמרי לבד - يجب علينا التجديد، لكن ليس بمفردنا تماماً
לעת כתיבת מילים אלו, ה'מבט' האחרון שהתפרסם היה ב-16 בנובמבר, וכותרתו – "מי שאינו יכול... מוטב שיוותר...". תהיתי לעצמי, לרגע, על הפער הזה של חודש בו לא התפרסמו 'מבטים', לפחות עד רגע זה ב-19 בדצמבר בו התיישבתי לכתוב, וכן על כותרת זו שהדגיש ביכובסקי בדברי לאקאן. מדוע לא התפרסמו? מהי התמעטות הכתיבה הזו?
בעבר, התפרסמו 'מבטים' לעיתים בפער של שבוע, לעיתים כמה ימים. אט אט, העוקבים האדוקים שמים לב, הפרסומים הולכים ומדלדלים בתדירותם, מתרחקים זה מזה, ונראה שמתכנסים אל דממת אל-חוט או לכל הפחות הולכים ומתמעטים.
אפשר להקביל זאת מעט למחאות וירידת המשתתפים, כך גם במאבקים בתצורות אחרות כנגד ההפיכה המשטרית, וגם בכוחות הביטחון רואים את עייפות החומר, השפעות המלחמה, השפעות הפוליטיקה... תשישות הגוף המדיני ניכרת. מחירי המצב הפוליטי מחריפים. גם בקרב תגובות הציבור – ניכרת דעיכה, עייפות, תשישות מסוימת, דכדוך, אולי אפילו דיכאון. האומנם ניתן לרוח הנכאים לרופף ידינו?
ב'מבט' האחרון, כותב ביכובסקי, "הרעיון של ההצטרפות לסובייקטיביות של התקופה מתוח עד כדי כך שז'אק לאקאן נדרש לניסוח השולל: "מי שאינו יכול...מוטב לו אפוא שיוותר...". אני מבקש להוסיף אנקדוטה, הכוונה נוספת אולי, מסוף הוראתו של לאקאן, אי שם ב-1980. זה התפרסם תחת הכותרת "Monsieur A."[1], שם כתב לאקאן את הדברים הבאים:
"אני צריך לחדש [innove], אמרתי – אך יש להוסיף: לא לגמרי לבד. אני רואה זאת כך: שכל אחד יביא משהו מעצמו. לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."
לאקאן מכוון אל האפקטים הבעייתיים של קבוצות. האם רוח נכאים הוא אפקט כזה? האם האפקטים (affect)מושפעים מרגשות המון? אולי מהחזרתיות.... החזרתיות המתישה והמרדדת של המציאות, על אחת כמה וכמה ככל ומציאות זו מקבלת את הגוון האלים של אנטי-דמוקרטיה, כמו המתרחש כעת – יום אחר יום של מלחמת התשה משילותית כנגד, לטעמי, האזרח. אדייק – כנגד המהות של הדבר הזה שנקרא 'אזרח' ככל ומושג זה קשור ונקשר במונח 'לזרוח', ובהקשרו עם הסימון המקראי של 'בן חורין', בהגדרה "חופשי ופטור משעבוד" לאדון הדיקטטורי.
יש להודות, מתקיים כרגע שיממון פוליטי – זה מתיש. כל מהלכי הממשלה והאופוזיציה, ההצהרות, אפילו החקיקה, הכול תחת מעטה של סתמיות חזרתית בכיוון של שלהוב, של אנטי, של פילוג, לשם... לשם מה? מה התכלית? שיממון. חזרתיות אוטומטית. יובש פוליטי מאין כמותו. מה יש לעשות במדבר בו הנוף ההררי חוזר על עצמו עד אין קץ, השמש הקודחת מעל והכלום הריקני מתמשך שוב ושוב?
לאקאן מציע, יש מה לעשות. "אני צריך לחדש" הוא כותב, "צריך" [il faute] זה ציווי. אך הציווי הזה מתקיים בתנאי (אפשר להציב תנאים לציווי?) – "לאלגמרי לבד " [pas tout seul]. אפשר לקרוא זאת אולי גם כך – כל אחד צריך לחדש, אבל לא לגמרי לבד. האין זו גם הלוגיקה של קרטל, קבוצות העבודה שלאקאן המציא?
"לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."
[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp.17‐20.
حتى وقت كتابة هذه الكلمات، آخر "رؤية" تم نشرها كانت في 16 نوفمبر، تحت عنوان - "من لا يستطيع... من الأفضل له اذًا أن يستسلم...".تساءلت في نفسي، للحظة، عن هذه الفجوة التي دامت شهرًا لم تُنشر فيها «رؤى»، على الأقل حتى هذه اللحظة من يوم 19 ديسمبر عندما جلست للكتابة، وأيضًا عن هذا العنوان الذي أكد عليه بيخوفسكي في كلمات لاكان. لماذا لم يتم نشر رؤى جديدة؟ ما هو هذا الشح في الكتابة؟
في الماضي، كانت "الرؤى" تُنشر أحيانًا بفاصل أسبوع، وأحيانًا ببضعة أيام. شيئًا فشيئًا، ما يلاحظه المتابعون المخلصون، أن المنشورات أصبحت بوتيرة شحيحة، وبفترات متباعدة، ويبدو أنها تدخل في سباتٍ إلكترونيٍ أو على الأقل تصبح أقل فأقل.
ويمكننا أن نرى مثال ذلك، إلى حد ما، في الاحتجاجات وانخفاض عدد المشاركين فيها، كذلك في النضالات بتشكيلاتها المختلفة ضد انقلاب النظام، وفي قوات الأمن، نرى استنزاف المادة، وآثار الحرب، وآثار السياسة... إرهاق الهيئة السياسية واضح. أثمان الوضع السياسي تتفاقم. حتى في ردود فعل الجمهور - هناك التراجع، التعب، الإرهاق، الاحباط، وربما حتى الاكتئاب. هل صحيح أننا سنسمح لروح المظلومين أن تضعفنا؟
في "الرؤية" الأخيرة، كتب بيخوفسكي، "فكرة الانضمام إلى ذاتية العصر مشحونة لدرجة أن لاكان اضطر لصياغتها بطريقة النفي: "من لا يستطيع ... من الأفضل له إذًا أن يستسلم ...". أود أن أضيف حكاية، ربما توجيه آخر، من أواخر تعاليم لاكان، في مكان ما في عام 1980. تم نشره تحت عنوان "Monsieur A."[1] حيث كتب لاكان ما يلي:
"يجب عليّ التجديد [innove] - ولكن يجب أن أضيف: ليس بمفردي تمامًا. أرى الأمر بهذه الطريقة: سيجلب كل منا شيئًا من نفسه. اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الامر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر."
يستهدف لاكان التأثيرات الإشكالية للمجموعات. هل روح المظلومين هي تأثير من هذا النوع؟ هل تتأثر المشاعر بعواطف الجماهير؟ ربما من التكرار.... تكرار الواقع المرهق والمقلق، فكم بالحري عندما يتخذ هذا الواقع وجه مناهضة الديمقراطية العنيف، كما يحدث الآن - يوما بعد يوم من حرب الاستنزاف التي تشنها الحكومة ضد، في رأيي، المواطن. على وجه التحديد - ضد جوهرهذا الشيء المسمى "المواطن" بقدر ما يرتبط هذا المفهوم ويتعلق بمصطلح "يشرق" (אזרח-זורח)، وفي سياقه مع التسمية التوراتية "الانسان الحر"، في تعريف "حرًا ومتحررًا من استعباد" السيد الدكتاتوري.
لا شك أن هناك رتابة سياسية في هذه الفترة، وهو أمر مرهق. كل تحركات الحكومة والمعارضة، التصريحات، حتى التشريع، كلها تحت غطاء من العبثية المتكررة تهدف إلى تأجيج مشاعر الشعب، إلى المعاداة، والتفرقة، والانقسام، من أجل... من اجل ماذا؟ ما هوالغرض؟ رتابة. تكرار تلقائي. جفاف سياسي لا مثيل له. ما الذي يمكن فعله في الصحراء حيث يتكرر المشهد الجبلي إلى ما لا نهاية، والشمس الحارقة فوقنا، ويستمر العدم الفارغ مرارًا وتكرارًا؟
يقترح لاكان أن هناك شيئًا يجب القيام به. "يجب عليّ التجديد"، يكتب، "يجب"[il faute] إنه فرض. لكن هذا الفرض يتحقق بشرط (هل من الممكن وضع شروط للفرض؟) -"ليس بمفردي تمامًا" [pas tout seul]. ويمكن أيضًا قراءة الأمر بهذه الطريقة – على كل منا التجديد، ولكن ليس بمفرده تمامًا. أليس هذا منطق الكارتل أيضاً، مجموعات العمل التي ابتكرها لاكان؟
"اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الأمر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر".
[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp. 17‐20
שפה אחרת
דברי ימי ההיסטוריה של הפסיכיאטריה כוללים גם את הניסיונות המשונים לפענח את מה שנקרא אז "שפה סכיזופרנית" [2, 1]. חוקרים, פסיכיאטרים ואחרים, כילו קריירות על ההשערה לפיה חולי סכיזופרניה מדברים בשפה אחרת. כשהם אולי מדמיינים עצמם לז'אן-פרנסואה שמפוליון, סברו הללו שאם רק יפענחו את כללי הדקדוק והתחביר של שפה מסתורית וסמויה זו, יוכלו לתת מובן לבליל ההברות, הצלילים והמילים, ולהבין את פשר הנאולוגיזם ומעוף האסוציאציות שמציגים סובייקטים אלו. למרות שהביטוי "שפה סכיזופרנית" היה מצוי לעתים קרובות בספרות הפסיכיאטרית של המאה העשרים, לא תמיד היה ברור אם מדובר בשפה אחת שלכל חולי הסכיזופרניה או של רבים מהם, או שמא מדובר באוסף של שפות פרטיות של כל אחד מן החולים, כמו היה מדובר בגרסה מחודשת ופתולוגית של מגדל בבל. למרבה התדהמה, היו אף פסיכיאטרים שביקשו לתת את הרושם שהם יודעים ואף יכולים לשוחח בשפה סכיזופרנית, ומכאן גם נבעה טענתם שאחרים, שאינם חולים, יכולים גם הם ללמוד שפה זו וכך לתקשר עם חולים סכיזופרניים ואז גם לפרש דלוזיות סכיזופרניות מוזרות ומורכבות.
הגלגול המעודן של הקוריוז הזה מן ההיסטוריה של הפסיכיאטריה, בא היום לביטוי במה שנקרא "פסיכותרפיה רגישת תרבות". במקרה זה, הנחת המוצא היא שבני אדם שונים מגיעים ממוצאים אתניים וגאוגרפיים שונים ומתרבויות שונות, שפת האם שלהם שונה, ההשתייכות הלאומית שלהם שונה, כמו גם הרקע הדתי שלהם וזהותם הדתית. רוצה לומר, הם מדברים ב"שפות תרבותיות" שונות זו מזו. הואיל וכך, מכיוון שלא ניתן להבין אותם מפרספקטיבה מערבית, הווה אומר עם "השפה המערבית", אזי גם לא ניתן לקיים עמם מפגש פסיכותרפי אלא אם לומדים כביכול לדבר בשפתם – "השפה האחרת".
לאחרונה, בימים הקשים הפוקדים את ישראל, ומול הזוועה של מאורעות השביעי לאוקטובר והניסיונות לתת להם הסבר, ולו חלקי, נשמעת גם טענה כאילו עלינו להביא בחשבון שמעשי הזוועה שהתחוללו בקיבוץ בארי, בכפר עזה ובמסיבת נובה ברעים, עליהם שמענו גם מפי המחבלים עצמם בהקלטות חקירות השב"כ שפורסמו, ניתנים לפענוח אם רק נשקול או נשכיל לקבל את האפשרות, שישנה "שפה אחרת" או "שפה חדשה" בה עלינו להשתמש כדי להבין, כדי לתת מובן ומשמעות, למה שהוא לחלוטין ובאופן מוחלט חסר כל מובן. מול הזוועה, שמכוּננת ככזו בדיוק משום שהיא חסרת כל משמעות, ובדיוק משום שאם הייתה לה משמעות אזי היא לא הייתה זוועה, אנו מזמנים את הפנטזמה על מנת שתמלא את החורים. הפנטזמה, כאילו אנו נדרשים ל"שפה חדשה" או ל"שפה אחרת", שבאמצעותן נוכל להבין את האחר הרדיקלי, זו הפנטזמה של ההזדהות עם המסמן, של הניכור של הסובייקט במסמן [3]; מסך שאיתו הסובייקט הוא אפקט של מסמן אחד על מסמן אחר. כל פירוש מוסיף עוד מסמן לשרשרת, עד אינסוף. זו מטונימיה של "שפות אחרות" אשר מחייבת לקבל את המציאות כביכול שלפיה לכל אחד ואחת שפה משלו ודרך משלו להגיד שלום [4]. מה שהשערה זו, כמו גם ההשערות של "שפה סכיזופרנית" ושל "שפה תרבותית", מחמיצות, הוא את העובדה הפשוטה, החותכת, שאין "שפה אחרת", שישנה רק שפה אחת והיא לא תופסת את הכל. שישנו יסוד מסדר אחר, מן הצד של ההפרדה, שאיננו מסמן, שעובד אחרת מאשר הניכור, ושאותו פוגשים בעת המפגש עם הממשי כאשר משהו מן הטראומה מתפרץ ויש אפקט של התעוררות.
מקורות:
1. R.Sommer et al. Is There a Schizophrenic Language? Arch Gen Psychiatry. 1960; 3(6):665-673.
2. S.Schwartz. Is there a schizophrenic language? Published online by Cambridge University Press: 04 February 2010.
3. J.Lacan. TheSeminar of Jacques Lacan: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis (BookXI). W. W. Norton & Company; Revised edition (April 17, 1998).
4. אורחים לקיץ / נעמי שמר.
Two-bad to be true
קונספירציה הקרויה גם תאוריית הקשר היא ניסיון להסביר אירוע כמבוסס על קנוניה או מזימה של מספר גורמים בעלי כוח, המונעים מאינטרסים שונים ומסתירים מהציבור הרחב את האמת. במאמרו בעיתון מעריב מיום 1.1.2024 כותב בן כספית [1] כי בימים אלה בשל הפצת תאוריות קונספירציה על ידי תומכי נתניהו, רבים בציבור מאמינים שהטבח שחמאס ביצע נעשה תוך שיתוף פעולה של גורמים בצה"ל, באמ"ן, בשב"כ ובמחאה. כאשר קטסטרופה כל כך הזויה מתרחשת, מתעוררות פאניקה ופרנויה, המולידות בין השאר את תאוריית הקונספירציה, רק שזוהי רעלה שמסתירה תופעה אחרת שדומה לקונספירציה, אך ללא כוונות הזדון, והיא שיתוף פעולה לא מודע בין כמה גורמים. במקרה הטבח בשבעה באוקטובר אני מדבר על חבירה לא מודעת בין סובייקט חמאס וסובייקט ישראל.
ב- 7.10 נוצרו התנאים שאפשרו את מימוש המשאלה של החמאס להתקיף את ישראל בבטנה הרכה, אבל הרס הבטן הרכה של האחר היא לא ללא הרס הבטן הרכה של האני. הטבח הפרוע של חמאס באזרחי ישראל השמיע קול ברור הקורא לישראל להילחם בו עד חורמה.
איך ישראל כלולה בהתקפה שספגה? הצטברו עדויות, שישראל ידעה שחמאס עומד לתקוף, אבל מישהו לא האמין שזה יקרה, וזה קרה. צבא ההגנה לא היה מוכן עם כוחותיו בגבול על מנת להגן ולמנוע את ההתקפה, וזה מלמד על העמדה האקטיבית שב-אי מניעת ההתקפה. הפער בין ידיעת הסכנה הממשית בגבול לבין הפקרת השטח ממש צועק "קונספירציה". אבל למעשה אפשר לטעון שזו פסיכוזה משותפת בין חמאס שפעל פעולה אגרסיבית בעלת מבנה מאני לבין ישראל, שאמרה לתוקף "עשה בי כרצונך", ישראל שהסכימה שאידיאל "איטבח איל יהוד" יממש את עצמו בהיקף גדול ועם המצלמות, לעיני כל.
במשך שנים חמאס פעל סביב האידיאל "לרצוח בישראל": חפירת המנהרות, הצטיידות בנשק, הכשרה צבאית. העולם התת קרקעי רווי השנאה נבנה על ידי מנהיגות רודנית שהפקירה את תושבי עזה. פרויד, בתשובתו לאיינשטיין לשאלה האם קיימת דרך לשחרר את האנושות מפורענות המלחמה, אומר שדחף המוות הפועל בכל יצור חי חותר להשיב את החיים למצב של החומר הדומם[2]. התקפת חמאס הברוטלית מלמדת כיום, שלושה חודשים אחרי פרוץ המלחמה, על דחף מוות שהחל לפעול ביתר שאת, כשהוא חותר לכיליונו של החמאס, להרס תשתיות הטרור שהקים, לחורבן בעזה ולמוות שאינו עושה הבדל בין שוחרי שלום בעזה ושוחרי מלחמה. דחף המוות פעל בכיוון הרג בישראל, והמשיך בכיוון הרג בעזה. אם נדמה את עזה למעגל ואת ישראל למעגל ושני המעגלים נפגשים וחותכים זה את זה, השטח המשותף לוכד בתוכו את אותו דחף מוות שפועל כנגד שתי הישויות.
בישראל בשנה האחרונה התחוללה יריבות מסוכנת, שלא ידענו בעבר. המחאה של מתנגדי ההפיכה המשטרית לא הביאה להתפרקות הממשלה- ממשלה שהשתלטו עליה בחסות נתניהו חבורה משיחית וימנית-גזענית ללא כישורים סבירים לניהול המדינה. השנאה, האלימות והגזענות הופיעו ביתר שאת בחברה היהודית.
בחברה הערבית הייתה עלייה דרסטית בכמות הרציחות מבלי שהמשטרה עצרה מגמה זו. מאות אנשים בתפקידי ביטחון בכירים בהווה ובעבר הפצירו בנתניהו לעצור את ההפיכה המשטרית-משפטית לפני שיתרחש אסון. נתניהו היה לכוד בתוך טבעת הקיצוניים שהקיפה אותו, ולא היה יכול לעצור את ההפיכה, כאמור לפני שיתרחש אסון. המצוקה הייתה הן מצד המחאה והן מצד נתניהו, ומשהו היה צריך לחלץ אותנו מהבולמוס הבלתי נשלט של הקיצוניים בממשלה.
כל זה נעצר ב 7.10 על ידי המוות הנורא. הטראומה הקולקטיבית תפסה בענק את מקום היריבות בעם. המילים של הפילוג שנאמרו שוב ושוב "בושה", "דמוקרטיה או מרד" התחלפו מאז פרוץ המלחמה במילים "יחד ננצח". כדי שהמאניה שהיא ספוגה בה תיעצר, הממשלה הייתה צריכה, באופן לא מודע כמובן, משהו גדול ומטלטל ממחאה אמיצה. היא הייתה צריכה, שיקרה פה דבר מטורף, שיעצור אותה, ושיחשוף את אזלת ידה, את אזלת ידם של השרים שחסרים מענה למדינה מוכת מוות. השנאה שהתגברה ואיבדה שליטה הייתה חייבת עצירה חדה, על מנת שתתחיל תנועה להשבת האהבה. במכתב של פרויד לאיינשטיין בעניין המלחמה הוא כותב:"כל דבר המעודד את התפתחותם של קשרים רגשיים בין אנשים בהכרח יפעל כנגד המלחמה". הנה זה קורה- אנחנו שרויים יחד באבל, בלחימה ובשיקום האהבה, שפועלים כנגד המלחמה הפנימית שהתחוללה כאן בשנה האחרונה. הלחימה בין מתנגדי ההפיכה לתומכיה הוסתה החוצה כלפי חמאס, ועכשיו, לפחות באופן זמני, אך נחוץ ביותר, המסמנים "ביחד ננצח" פועלים. אקטים של אהבה ונתינה מאירים מכל עבר- מאירים את החושך הגדול שנפל עלינו.
האם החבירה הלא מודעת בין חמאס לישראל תביא לנפילתה של מנהיגות חמאס ולנפילתה של ממשלה ישראל? האם בעזה יתאפשר לעם שהיה שבוי של חמאס טרוריסטית להשתחרר מהשבי ולפעול להשבת האהבה?
[1] https://m.maariv.co.il/journalists/Article-1064230
[2] למה מלחמה?" אלברט איינשטיין -זיגמונד פרויד, חליפת מכתבים (1932), בתוך איינשטיין ופרויד והמלחמה הבאה (2018), הוצאת כרמל.
نظرية المؤامرة، هي محاولة لتفسير حدث ما على أنه يستند إلى مخطط أو مكيدة تآمرت عدد من الجهات القوية لتنفيذها، بدافع من مصالح مختلفة وتقوم هذه الجهات بإخفاء الحقيقة عن عامة الناس. في مقالته التي نشرت في صحيفة معاريف بتاريخ 1.1.2024، كتب بن كاسبيت أنه في هذه الأيام، بسبب نشر نظريات المؤامرة من قبل أنصار نتنياهو، يعتقد العديد من الناس أن المجزرة التي ارتكبتها حماس نُفذت بالتعاون مع عناصر من جيش الدفاع الإسرائيلي، المخابرات العسكرية والشاباك وحركة الاحتجاج. عندما تحدث مثل هذه الكارثة المضللة، يستشري الذعر وجنون الارتياب، مما يخلق، ضمن أمور أخرى، نظرية المؤامرة، ولكنها مجرد حجاب يخفي ظاهرة أخرى تشبه المؤامرة، غير أنها مجردة من النوايا الخبيثة، هي التعاون اللاواعي بين عدة عناصر. في حالة مجزرة 7 أكتوبر، أنا أتحدث عن تحالف غير واع بين الذات حماس والذات إسرائيل.
في 7/10، تهيأت الظروف التي جعلت تحقيق أمنية حماس في مهاجمة إسرائيل في موطن ضعفها ممكننًا، لكن تدمير موطن ضعف الآخر لا يخلو من تدمير موطن ضعف الذات. إن المذبحة الوحشية التي ارتكبتها حماس ضد المدنيين الإسرائيليين وجهت دعوة واضحة لإسرائيل لمحاربتها حتى النهاية.
كيف تُشمل إسرائيل في الهجوم الذي تعرضت له؟ تراكمت الأدلة على أن إسرائيل كانت على علم أن حماس تنوي مهاجمتها، لكن شخصا ما لم يصدق أن ذلك سيحدث، وذلك حدث. لم يكن جيش الدفاع مستعدًا بقواته على الحدود من أجل الدفاع عنها ومنْع الهجوم، وهذا يشير إلى الموقف الفعلي في عدم منع الهجوم. التناقض بين معرفة الخطر الحقيقي على الحدود وبين التخلي عن المنطقة يصرخ "مؤامرة" بأعلى صوت. لكن يمكن في الواقع القول إن هذا ذهان مشترك بين حماس، التي قامت بعمل عدواني ذي طابع جنوني، وبين إسرائيل، التي قالت للمهاجم "افعل بي ما يحلو لك"، إسرائيل التي وافقت أن يحقق المثال "إذبحوا اليهود" نفسه على نطاق واسع وبالكاميرات، أمام ناظري الجميع.
لسنوات، كانت أفعال حماس تدور حول مثال "قتل الشعب الإسرائيلي": حفر الأنفاق، والتزود بالأسلحة، والتدريب العسكري. تم بناء العالم تحت الأرضي المشبع بالكراهية من قبل قيادة استبدادية تخلت عن شعب غزة. يقول فرويد، في ردّه لأينشتاين على سؤاله حول ما إذا كانت هناك طريقة لتحرير البشرية من ويلات الحروب، إن دافع الموت الكامن في كل كائن حي يسعى جاهداً لإعادة الحياة إلى حالة المادة غير الحية . إن هجوم حماس الوحشي يفسّر لنا اليوم، بعد ثلاثة أشهر من اندلاع الحرب، دافع الموت الذي بدأ يعمل بقوة أكبر وأكبر، ساعياً للقضاء على حماس، وتدمير البنى التحتية للإرهاب التي أنشأتها، وللدمار في غزة وللموت الذي لا يفرق بين دعاة السلام في غزة ودعاة الحرب. عمل دافع الموت في اتجاه القتل في إسرائيل، واستمر في اتجاه القتل في غزة. إذا تخيلنا غزة كدائرة وإسرائيل كدائرة، تلتقيان وتتقاطع إحداهما مع الأخرى، تحصر المنطقة المشتركة بينهما داخلها دافع الموت ذاته الذي يعمل ضد كلاهما.
في إسرائيل، خلال العام الماضي، وقع صراع خطير، لم نعرفه من قبل. لم تؤد احتجاجات معارضي الانقلاب النظامي إلى حل الحكومة - وهي حكومة تم الاستيلاء عليها تحت رعاية نتنياهو من قبل مجموعة عنصرية مسيحانية ويمينية تفتقر إلى أدنى قدر من المهارات المطلوبة لإدارة البلاد. ظهرت الكراهية والعنف والعنصرية أكثر وأكثر في المجتمع اليهودي.
في المجتمع العربي، كانت هناك زيادة كبيرة في عدد جرائم القتل دون أن توقف الشرطة هذه الظاهرة. وحث المئات من كبار المسؤولين الأمنيين الحاليين والسابقين نتنياهو على وقف الانقلاب النظامي- القضائي قبل أن تقع كارثة. كان نتنياهو محاصرا داخل حلقة المتطرفين التي أحاطت به، ولم يكن بإمكانه إيقاف الانقلاب، كما قلنا، قبل أن تقع كارثة. كانت المعاناة من نصيب المتظاهرين وكذلك من نصيب نتنياهو، وكان لا بد من شيء يخلصنا من شراهة المتطرفين في الحكومة التي لا يمكن السيطرة عليها.
كل هذا توقف في 7.10. أوقفه الموت الرهيب. لقد حلت الصدمة الجماعية محل الصراع بشكل كامل لدى الشعب. كلمات الانقسام التي ترددت مرارا وتكرارا "عار" أو "ديمقراطية أو تمرد" تم استبدالها منذ اندلاع الحرب بعبارة "معا سننتصر". من اجل أن يتوقف الجنون الذي كانت غارقة فيه، احتاجت الحكومة، دون وعي بالطبع، إلى شيء أكبر ومزعزع أكثر من احتجاج شجاع. كانت بحاجة إلى أن يحدث هنا شيء مجنون ليوقفها ويفضح عجزها، وعدم كفاءة الوزراء غير القادرين على تقديم الحلول لدولة فجعها الموت. كان لا بد من أيقاف حاد للكراهية المتزايدة التي فقدت السيطرة من أجل أن تبدأ حركة لاستعادة الحب. في رسالته إلى أينشتاين حول الحرب، كتب فرويد: "أي شيء يشجع على تطوير الروابط العاطفية بين الناس سيعمل حتما ضد الحرب". ها هو يحدث – نحن غارقون معا في الحداد، في القتال وفي ترميم الحب، وكلها تعمل ضد الحرب الداخلية التي وقعت هنا خلال العام الماضي. لقد تحول القتال بين معارضي الانقلاب ومؤيديه إلى الخارج نحو حماس، والآن، مؤقتا على الأقل، ولكنه ضروري جدًا، فإن "معا سننتصر" تعطي دلالتها. أفعال الحب والعطاء تتألق من جميع الجهات - تضيء الظلام الشديد الذي حل علينا.
هل سيؤدي التحالف اللاواعي بين حماس وإسرائيل إلى سقوط قيادة حماس وسقوط الحكومة الإسرائيلية؟ وفي غزة هل سيتمكن الشعب الذي كان أسير حماس الإرهابية أن يتحرر من أسرها وأن يعمل على استعادة الحب؟
[1] https://m.maariv.co.il/journalists/Article-1064230
[2] لماذا الحرب؟" ألبرت أينشتاين - سيغموندفرويد، بدلة الحروف (1932)، في آينشتاين وفرويد والحرب القادمة (2018)، دار الكرمل للنشر.
