שפה אחרת
דברי ימי ההיסטוריה של הפסיכיאטריה כוללים גם את הניסיונות המשונים לפענח את מה שנקרא אז "שפה סכיזופרנית" [2, 1]. חוקרים, פסיכיאטרים ואחרים, כילו קריירות על ההשערה לפיה חולי סכיזופרניה מדברים בשפה אחרת. כשהם אולי מדמיינים עצמם לז'אן-פרנסואה שמפוליון, סברו הללו שאם רק יפענחו את כללי הדקדוק והתחביר של שפה מסתורית וסמויה זו, יוכלו לתת מובן לבליל ההברות, הצלילים והמילים, ולהבין את פשר הנאולוגיזם ומעוף האסוציאציות שמציגים סובייקטים אלו. למרות שהביטוי "שפה סכיזופרנית" היה מצוי לעתים קרובות בספרות הפסיכיאטרית של המאה העשרים, לא תמיד היה ברור אם מדובר בשפה אחת שלכל חולי הסכיזופרניה או של רבים מהם, או שמא מדובר באוסף של שפות פרטיות של כל אחד מן החולים, כמו היה מדובר בגרסה מחודשת ופתולוגית של מגדל בבל. למרבה התדהמה, היו אף פסיכיאטרים שביקשו לתת את הרושם שהם יודעים ואף יכולים לשוחח בשפה סכיזופרנית, ומכאן גם נבעה טענתם שאחרים, שאינם חולים, יכולים גם הם ללמוד שפה זו וכך לתקשר עם חולים סכיזופרניים ואז גם לפרש דלוזיות סכיזופרניות מוזרות ומורכבות.
הגלגול המעודן של הקוריוז הזה מן ההיסטוריה של הפסיכיאטריה, בא היום לביטוי במה שנקרא "פסיכותרפיה רגישת תרבות". במקרה זה, הנחת המוצא היא שבני אדם שונים מגיעים ממוצאים אתניים וגאוגרפיים שונים ומתרבויות שונות, שפת האם שלהם שונה, ההשתייכות הלאומית שלהם שונה, כמו גם הרקע הדתי שלהם וזהותם הדתית. רוצה לומר, הם מדברים ב"שפות תרבותיות" שונות זו מזו. הואיל וכך, מכיוון שלא ניתן להבין אותם מפרספקטיבה מערבית, הווה אומר עם "השפה המערבית", אזי גם לא ניתן לקיים עמם מפגש פסיכותרפי אלא אם לומדים כביכול לדבר בשפתם – "השפה האחרת".
לאחרונה, בימים הקשים הפוקדים את ישראל, ומול הזוועה של מאורעות השביעי לאוקטובר והניסיונות לתת להם הסבר, ולו חלקי, נשמעת גם טענה כאילו עלינו להביא בחשבון שמעשי הזוועה שהתחוללו בקיבוץ בארי, בכפר עזה ובמסיבת נובה ברעים, עליהם שמענו גם מפי המחבלים עצמם בהקלטות חקירות השב"כ שפורסמו, ניתנים לפענוח אם רק נשקול או נשכיל לקבל את האפשרות, שישנה "שפה אחרת" או "שפה חדשה" בה עלינו להשתמש כדי להבין, כדי לתת מובן ומשמעות, למה שהוא לחלוטין ובאופן מוחלט חסר כל מובן. מול הזוועה, שמכוּננת ככזו בדיוק משום שהיא חסרת כל משמעות, ובדיוק משום שאם הייתה לה משמעות אזי היא לא הייתה זוועה, אנו מזמנים את הפנטזמה על מנת שתמלא את החורים. הפנטזמה, כאילו אנו נדרשים ל"שפה חדשה" או ל"שפה אחרת", שבאמצעותן נוכל להבין את האחר הרדיקלי, זו הפנטזמה של ההזדהות עם המסמן, של הניכור של הסובייקט במסמן [3]; מסך שאיתו הסובייקט הוא אפקט של מסמן אחד על מסמן אחר. כל פירוש מוסיף עוד מסמן לשרשרת, עד אינסוף. זו מטונימיה של "שפות אחרות" אשר מחייבת לקבל את המציאות כביכול שלפיה לכל אחד ואחת שפה משלו ודרך משלו להגיד שלום [4]. מה שהשערה זו, כמו גם ההשערות של "שפה סכיזופרנית" ושל "שפה תרבותית", מחמיצות, הוא את העובדה הפשוטה, החותכת, שאין "שפה אחרת", שישנה רק שפה אחת והיא לא תופסת את הכל. שישנו יסוד מסדר אחר, מן הצד של ההפרדה, שאיננו מסמן, שעובד אחרת מאשר הניכור, ושאותו פוגשים בעת המפגש עם הממשי כאשר משהו מן הטראומה מתפרץ ויש אפקט של התעוררות.
מקורות:
1. R.Sommer et al. Is There a Schizophrenic Language? Arch Gen Psychiatry. 1960; 3(6):665-673.
2. S.Schwartz. Is there a schizophrenic language? Published online by Cambridge University Press: 04 February 2010.
3. J.Lacan. TheSeminar of Jacques Lacan: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis (BookXI). W. W. Norton & Company; Revised edition (April 17, 1998).
4. אורחים לקיץ / נעמי שמר.
מבט נוסף
מועקת הזמן - ضيق الوقت
אמירות המצביעות על היחס לזמן לצד מועקה בלתי פוסקת תפסו את תשומת ליבי: "ימי השבוע המשיכו, הזמן עבר, הלם שתיכף חנוכה ואני עוד תקוע בשמחת תורה"; "בשגרה, אותו הדבר כמו שהיה לפני רק לא אותו הדבר"; "הזמן עובר מהר אבל לא זז"; "הכל מרגיש זמני, בדרך לאנשהו"; משהו בתחושת הזמן התערער לבלי שוב". כיצד ניתן להבין אמירות אלה בתקופה הזו?
אנו נמצאים באופן תמידי "בין לבין", שוחררו חטופים, אך לא כולם; עוד לא סיימנו לקבור את מתינו; ישנה לחימה אך בשונה ממלחמות ישראל הקודמות היא אינה "בזק", ואיש אינו יודע להעריך את קו הסיום שלה; אזרחים רבים עצרו את החיים שלהם והתגייסו להילחם. 'החיים' מחכים ובה בעת 'החיים' ממשיכים. נקודות ציון שבעבר נדמו ככאלו שמייצרות עצירה, כבר אינן עושות את האפקט הזה.
הזמן בהיותו כזה מייצר מועקה.
מאמרו של לאקאן אודות הזמן הלוגי[1], מאפשר לבחון את "הבין לבין" הזה, ולמקם אותו כ-"זמן להבין" שנמתח עד אינסוף ואינו מגיע לנקודת הכרעה. לאקאן מבודד שלושה שלבים: הרף העין של המבט; הזמן להבין; הרגע להסיק. מבחינתו ערכם הלוגי של כל אחד מהשלבים יתגלה כשונה ובסדר עולה. כל אחד מהרגעים האלו, נספג ברגע הבא אחריו, ורק הרגע האחרון ממשיך להתקיים.
אצביע על שתי נקודות שינסו להבהיר דבר מה על הזמן שלנו.
נקודה ראשונה, הרף העין של המבט, הרגע הראשון, ה-7 באוקטובר, זמן ההבזק מידי. זוועה. מפגש עם ממשי שמותיר את הסובייקט ללא מילים. אין תגובה. רגע שהפך ליותר מהרף עין, רגע ראשון שהתארך ונמתח. זהו גם רגע ראשון ששב וחוזר כשמתגלים עוד פרטים וסיפורים נוספים. זוועה שמגלה שוב ושוב את פניה.
נקודה שנייה, הזמן להבין, הרגע השני, שלעתים יכול להצטמצם להרף העין של המבט - מבט שיכול לכלול בהרף העין שלו את כל הזמן הדרוש כדי להבין, אך לא כך הדבר כאן. הזמן להבין מושהה באמצעות הסיבה ההדדית, "פיסוקים של פרק הזמן", כך מכנה זאת לאקאן. הפסקת אש, חזרה ללחימה, סיוע הומניטרי, רשימת חטופים, מדיה של החמאס המלווה את שחרורם, כל אלו בגדר תנועות מושהות, רגעי היסוס הנגלים פוזיטיבית מתוך מה שלא ניתן לראות, שמכתיבים את המודולציה של הזמן, את ההתקדמות והנסיגה, ואשר יובילו ככל הנראה לשיפוט של הסובייקט בדיעבד, הסובייקט מדינה.
לא קונטינגנטיות דרמטית ולא הניסיון לנצח במלחמה הם אלו שידחקו את המהלך הלוגי להגיע לכדי שיפוט. נדמה שרגע ההכרעה, הזמן להסיק, שמתפקד כאקט ושיחלץ מהמועקה, יכול להיות רק רגע בַּזמן שהינו מסדר אחר. האם יהיה זה שלום? לבינתיים ממתינים ונותרים עם שאלה.
[1] לאקאן, ז. הזמן הלוגי וההכרזה מתוך ודאות מוטרמת. בתוך: כתבים. (תרגום: נ. ברוך) רסלינג. עמ' 183-198.
لفتتني مؤخرًا جمل وتعبيرات تتناول العلاقة بالوقت يرافقها ضيق لا يتوقف: "مرقت أيام الأسبوع، ومضى الوقت. مش عارف كيف صار بده ييجي الحانوكا وأنا بعدني علقان بسمحات توراة[1]"؛ "عادي، مثل كيف كان قبل، بس مش بالضبط مثل قبل"؛ "الوقت بيمرق بسرعة، لكنه مابتحركش"؛ "حاسس كل إشي مؤقت، كأننا بالطريق لشي مكان"؛"إدراكي للوقت تغيّر تمامًا ومش رح يرجع كيف ما كان". كيف نفهم أقوال كهذه في هذه الفترة؟
نعيش في فترة "ما بين بين". حُرِّر المختطفون، لكن ليس جميعهم; لم ننتهِ من دفن موتانا بعد; نعيش فترة حرب لكنها ليست "خاطفة" كحروب إسرائيل السابقة ولا أحد قادر على التكهّن بموعد انتهائها; مواطنون كثرأوقفوا حياتهم وتجنّدوا للانضمام للمحاربة. "الحياة" واقفة، منتظرة وفي الوقت نفسه فإن "الحياة" مستمرة. ثمة نقاط على المحور الزمني اعتادت أن تبدو لنا كنقاط توقف لم تعد تقوم بوظيفتها. يخلق الوقت بصورته هذه الضيق.[1]
مقال لاكان عن الزمن المنطقي[2] هو فرصة لمعاينة هذا "البين بين" وإدراكه على أنه "فترة فهم" تمتّد إلى ما لانهاية ولا نقطة حاسمة في آخرها. يتحدث لاكان عن ثلاث نقاط تتركب منها هذه الفترة:رمشة عين؛ وقت فهم؛ ولحظة استنتاج. بحسب لاكان، تتغيَّر القيم المنطقية لكل من هذه النقاط التي تظهر بترتيب تصاعدي. تمتزج كل لحظة مع التالية لها بحيث تكّف جميعها، ما عدا آخرها، عن الوجود.
سأشير إلى نقطتين في محاولة لشرح شيء ما عن فترتنا الحالية.
النقطة الأولى هي رمشة العين، اللحظة الأولى من 7 أكتوبر.اللحظة الخاطفة الفورية. فظاعة. لقاء مع واقعي يترك الذات مع عجز تام عن التعبير. لاتعليق أو رد. لحظة تحوّلت إلى أكثر من رمشة عين، لحظة أولى استطالت وامتّدَّت. هي لحظة أولى استمرّت بالرجوع إلينا مع اكتشاف المزيد من التفاصيل والقصص. فظاعة تكشف عن نفسها مرة تلو الأخرى.
النقطة الثانية، "زمن الفهم"، اللحظة الثانية التي قد تتقلص أحيانًا لرمشة العين - نظرة قد تحتوي رمشتها على كل الوقت اللازم للفهم، لكن ليس هذا ما هو عليه الأمر هنا. وقت الفهم عالق الآن بواسطة السبب المتبادل، "فواصل في الحقبة الزمنية"، كما يسميها لاكان. هدنة، عودة للقتال، مساعدات انسانية، لائحات بأسماء المختطفين، إعلام حماس الذي يرافق تحريرهم، كل هذه الأمورهي بمثابة حركات موقوفة، عالقة، لحظات تردد تبرز من بين ما لا يمكننا رؤيته تملي تغيّر ومرونة الوقت، التقدم والتراجع، يبدو أنها ستؤدي إلى الحكم على الذات بأثررجعي، الذات "الدولة".
لا العرضية الدراماتيكية ولا المحاولة للانتصار في الحرب هي ما سيدفع بالمحاولة المنطقية للتوصل إلى حكم. يبدو أن اللحظة الحاسمة، لحظة الاستنتاج، التي ستكون بمثابة فعل خلاص من الضيق، لن تكون سوى لحظة واحدة من زمن آخر. هل سيكون هذا سلام؟ حالياً ننتظر ونبقى مع السؤال.
[1] حصلت مجزرة حاماس يوم 7 أكتوبر في عيد"سمحات تورا"، آخر أيام عيد السوكوت
[2] لاكان، ج. الزمن المنطقي والإعلان
כאן ושם -هنا وهناك
לֶיְיטְלִי, אני נתקלת ביותר ויותר מילים באנגלית שמשתרבבות לעברית, הד לשפה אחרת שנשזרת - משובצת - בזו המקומית כאשר המבטא בד״כ נשמר זה של כאן. זו כמובן לא תופעה חדשה, אבל בולטת יותר, כך נדמה לי. הזליגה הזו לתוך העברית. איך ניתן לחשוב עליה, עם הסובייקטיביות של הימים האלה?
״זה אַנְ-בֶּאלִיבָבֶּל מה שקרה שם״.
״סורי, אני לא יכולה לזכור, יוּ נוֹ, קשה לזכור את מה שקשה״.
״הכל כל כך פְרַגִ׳יל - בימים האלה״
(מהימים האחרונים בקליניקה)
האם זהו ביטוי של קושי לעשות עם ״מה שיש״ המקומי, היום יומי, אל מול הממשי. ביטוי למועקה אל מול כובד המשקל האתי, ההיסטורי, המונח על כתפיה של השפה העברית. והבחירה לשאול מאיזורים אחרים חושפת שבריריות, אולי מבורכת, בהכניסה קצת מדחף החיים.
ועוד משהו קורה לעברית בימים האלה. שבמקומות רבים בעולם, ברכבת התחתית ובבתי הקפה רצוי לא לדבר בה. בעיקר לא בקול.
״אין שם בלי כאן״, נהגו לומר משחר הקמת המדינה. בשנים האחרונות, ניתן אולי להוסיף לזה גם את:
״אין כאן בלי שם״. בלי ספק, כשלוקחים בחשבון כה רבים המוציאים דרכונים זרים, פותחים חשבונות בנק זרים, רוכשים דירות בערים זרות.
בנסיוני לחשוב על התופעה הזו, של הדיבור היום יומי בעברית (מכאן) משובץ מילים מ״שם״ - נזכרתי במכתב שכתב פרויד.
פרויד, שכנראה כבר ידע משהו על כובד המשקל המונח על כתפי המקום הזה, מצליח לדעתי לגעת בחדות ובבהירות אופייניים במה שעושה את ה״כאן״ הזה - כל כך קשה לשאת.
מכתב התגובה של פרויד לדר׳ חיים קופלר* / 26.2.1930
דוקטור נכבד,
לא אוכל לעשות את שאתה מבקש ממני. אינני יכול להתגבר על הסלידה שיש לי מלשתף את הציבור הרחב באישיותי, ובנסיבות הקריטיות העכשוויות בוודאי שהשעה אינה יפה לכך.
מי שמבקש להשפיע על ההמונים מן הראוי שישמיע את קולו באופן צלול ומלהיב, ואילו הערכתי המפוכחת את הציונות אינה מאפשרת לי לעשות כן. מובן שיש לי סימפתיה רבה לכל סוג של שאיפה חופשית, ואני גאה באוניברסיטה שלנו בירושלים ובשגשוג יישובינו. אך אינני מאמין שפלשתינה תיהפך אי פעם למדינה יהודית ושהעולם הנוצרי והמוסלמי יהיה אי פעם מוכן להשאיר את המקומות הקדושים בשליטתם של היהודים.
נראה לי הגיוני יותר לכונן מולדת יהודית על קרקע שאין עליה מעמסה היסטורית, אבל אני יודע שבגישה רציונלית מעין זו לא ניתן היה להלהיב את ההמונים ולהשיג את תמיכתם של העשירים.
עליי גם להודות שהפנאטיות התלושה מהמציאות של בני עמנו נושאת כחלק מהאשמה להתעוררות חוסר האמון של הערבים. ובפירוש אינני יכול לגייס כל סימפתיה לאותה קדושה מסולפת שבה לקחו קטע מחומת הורדוס והפכו אותו למקדש לאומי ושבגינה פגעו ברגשותיהם של המקומיים.
ועתה אמור לי אתה, האם עמדה ביקורתית כמו זו שלי הופכת אותי לאדם המתאים להופיע כמעודדו של עם המיטלטל בתקוות שווא?
בכבוד רב,
שלך בנאמנות,
פרויד
___________
* דר׳ חיים קופלר היה ראש סניף קרן היסוד בוינה שפנה לדמויות בולטות בקהילה היהודית, בינהן לפרויד, בבקשה לתמיכה ביהודים החיים בארץ ישראל.
* * פרט מעניין הוא שקופלר קרא את מכתבו של פרויד והופתע מתוכנו. הוא שרבט בעיפרון בפינה העליונה של המכתב "אסור להראותו לזרים!" ואכן, המכתב לא פורסם במשך 60 שנה.
أصادف Lately المزيد والمزيد من الكلمات الانجليزية التي تدخل على اللغة العبرية، كصدى للغة أخرى، تنجدل، تتشابك، باللغة المحلية، تُلفظ عادة مع الحفاظ على لهجة المكان. ليست هذه الظاهرة جديدة بالطبع، لكنها بارزة أكثر اليوم، كما يبدو لي. كيف نفكر بهذا التسرّب إلى اللغة العبرية في ظل ذاتية هذه الأيام؟
"الي صار Unbelievable"
"سوري، مش قادرة أتذكر. صعب تتذكري الأشياء الصعبة، You know".
"كلشي fragile هاي الأيام"
(من محادثاتي في الأيام الأخيرة في العيادة)
هل هذا تعبير عن الصعوبة في استخدام "الموجود" المحلي، اليومي، إبان الواقعي؟ تعبير عن الضيق إبان الثقل الأخلاقي، التاريخي، الملقى على أكتاف اللغة العبرية؟ الاختيار للاستعارة من أماكن أخرى تكشف هشاشة ما، مباركة ربما، بإدخالها للقليل من دافع الحياة.
ثمة شيء آخر يحدث للغة العبرية في هذه الأيام; من المحبّذ عدم التفوّه بها بصوت عالٍ في أماكن مختلفة في العالم; سواء في القطار أو في المقاهي.
"لا هناك بلا هنا"، اعتادوا القول منذ إقامة الدولة. ويمكننا أن نضيف لهذا في السنوات الأخيرة:
"لا هنا بلا هناك". خاصة عندما نأخذ بعين الاعتبار الكثيرين ممن يصدرون جوازات سفر أجنبية، يفتحون حسابات بنك أجنبية، ويشترون الدور في مدن أجنبية.
حاولت أن أفكر بهذه الظاهرة، بالتحدث اليومي بالعبرية (من هنا) المُرصّع بكلمات من "هناك" وتذكرت رسالة كتبها فرويد.
فرويد، الذي أدرك على ما يبدو شيئًا ما عن الثقل الموضوع على كاهل هذا المكان، ينجح برأيي بالتطرق، بدقة ووضوح تميزانه، لما يفعله هذا الـ "هنا" الذي يصعب تحمله. رد فرويد على رسالة د. حايم كوفلر*، 26\2\1930
د. كوفلر العزيز،
لا يمكنني أن أنفّذ ما تطلبه مني. لا يمكنني التغلب على النفور من مشاركة الجمهور العام بشخصيتي، خاصة في الظروف الصعبة التي نعيشها اليوم.
على كل من يريد التأثير على الجماهير أن يُسمِع صوته واضحًا مهيجًا للعواطف، ما لا يسمحه لي تقديري الرصين للصهيونية. أشعر بالتعاطف مع كل رغبة ونضال للحرية بالطبع; أنا فخور بجامعتنا في القدس ويفرحني ازدهار مستوطناتنا. لكني لا أعتقد أن بإمكان فلسطين أن تكون دولة يهودية يومًا، أو أن يكون العالم المسيحي والإسلامي على استعداد لترك الأماكن المقدسة بحيث تكون تحت سيطرة اليهود.
يبدو لي منطقيًا أكثر أن نقيم وطنًا لليهود على أرض لا يثقل كاهلها عبئ تاريخي، لكنني أعلم أن نهجًا عقلانيًا كهذا لن ينجح بتهييج الجماهير وكسب دعم الأثرياء.
يجدر بي كذلك أن أقرّ بأن هذا التعصب الذي لا يمّت لواقع أبناء شعبنا بِصِلة له دور في إثارة تشكيك العرب بنا. لا يمكنني، بهذا، أن أكّن أي تعاطف لتلك القداسة المحرّفة التي أخذوا فيها شظية من سور هيرودس محوّلين إياه إلى معبد وطني جرحوا بحجته مشاعر المحليين.
والآن أخبرني، هل موقف ناقد مثل موقفي يجعل مني شخصًا مناسبًا لدعم وتشجيع شعب لا ينفّك عن التأرجح بآمالٍ زائفةٍ؟
مع فائق الاحترام والاخلاص،
فرويد
___________
* د. حايم كوفلر كان رئيس فرع صندوق كيرن هيسود في فيينا توجه لشخصيات بارزة في الجالية اليهودية، من بينهم فرويد، بطلب لدعم اليهود الذي يعيشون في أرض إسرائيل.
** معلومة مثيرة للاهتمام هي أن كوفلر قرأ رسالة فرويد وفاجأه محتواها، فكتب بقلم رصاص على زاويتها العلوية "عرضها على الغرباء ممنوع!" وبالفعل كانت الرسالة مخبّأة على مدى 60 عامًا.
את כולם עכ-שווא - جميعهم الآن*
לפני השבעה באוקטובר קמה צעקה, שהלכה והתגברה כלפי נתניהו שמפקיר את הדמוקרטיה. שבת אחרי שבת במשך שבועות רבים יצאו מתנגדי הרפורמה המשפטית, שכבר הפכה בינתיים להפיכה המשטרית, להפגנות עוצמתיות. כיום נשמע זעזוע על כך שלא דחוף לנתניהו לשחרר את החטופים ונשמעות קריאות להפיל את הממשלה, אבל אזרחים לא מצליחים להתעורר ולצאת בהמוניהם להפגנות עם אותה נחישות. נתניהו איבד את קסמיו הפוליטיים ואת אמינותו, כך שהתשובה לשאלה מדוע הוא עדיין ראש הממשלה שלנו, אינה נעוצה באיש ובאופיו, באיש ובמעשיו. בואו נפנה עם השאלה, כל אחד אל עצמו.
המתנגדים לממשלה והתומכים בעסקה להשבת החטופים-רבים מהם הצביעו במשך השנים עבור מפלגות שתמכו בהסדר שלום עם הפלשתינאים, אבל בה בעת חיו את חייהם בנוחות לצד הכיבוש הישראלי וללא מעורבות אקטיבית נגדו. האם באמת התנגדו לכיבוש? לא ממש. אחרת קשה להסביר את עמדתם הפסיבית לצד סבלם של פלשתינאים תחת כיבוש.
מאז רצח רבין לא קם משום צד של המפה הפוליטית בישראל מנהיג שיהיה יריב חזק לנתניהו. רצח רבין הטראומטי לא הצמיח מנהיגות דמוקרטית אמיצה, שתביא להסכמי שלום. נהפוך הוא: הפנטזיה הרצחנית של הימין הקיצוני הפכה למעשה רצח. הדיבר "לא תרצח" קרס, האב של העם קרס, ואמרנו בצער וביגון: "לא יכול להיות שזה קרה", אבל מול החוק האוסר על רצח , יש אחר שנתן רשות לרצח לקרות. זה החליש את העם שאיבד את מנהיגו, שחתר לשלום ומת, וחיזק את המנהיג, נתניהו, ואת העמדה המפרשת תהליך שלום כמסוכן לעם ולמנהיגה.
בשנים האחרונות, אחרי כמה מערכות בחירות, שבהן התוצאות הראו שהעם מתקשה להכריע מי יהיה מנהיגו, קרה בבחירות האחרונות דבר מענין: מפלגת מרץ נעלמה מהמפה הפוליטית ומפלגת העבודה הצטמקה. כאשר מצביעי מרץ והעבודה החלו להתפצל בשל אמונתם שפחתה במפלגות אלה ולהצביע למפלגות אחרות או לא להצביע, הכוח של השמאל והמרכז במפה הפוליטית נחלש. בדיעבד אפשר לומר, שנוטשי מרץ ונוטשי העבודה בחרו בנתניהו, ולא רק בו, אלא גם בהרכב הנוכחי של ממשלה פשיסטית, בביטול עילת הסבירות ובהיחלשות המערכות, שהיו אמורות למנוע את הטבח ואת המלחמה. אפשר לומר, שתוצאות הבחירות האחרונות מלמדות על מעבר לאקט של הסובייקט ישראל.
בספרה, "האקטואליה של השנאה"(1) אנאל ליבוביץ'-קנהן מתארת את התחזקות הימין הקיצוני בצרפת לא רק על ידי בוחרי הימין הקיצוני, אלא גם על ידי אלה הנמנעים מהצבעה ואלה המצביעים נגד המפלגות הפוליטיות היריבות לו בשל היותם מאוכזבים ממפלגות אלה. על הנמנעים ועל המצביעים נגד המפלגות המתנגדות לימין הקיצוני אומרת, שהם מגלמים שנאה רכה לדמוקרטיה. אך אפשר גם לומר על שנאה זו, ש-בהיותה לטנטית, היא רכה למראית עין, אך קשה ביסודה. על אזרחים בצרפת המעידים על עצמם שהם תומכים במהגרים, ובשל ייאושם ממפלגות השלטון לא נאבקים בימין הקיצוני הדוחה מהגרים, היא אומרת שעמדתם הפסיבית עלולה להביא למדיניות של חקיקה אכזרית כלפי מהגרים. אך ניתן גם לומר, שאותם מצביעים, מבטאים בהצבעתם עמדה גזענית כלפי מהגרים -עמדה שהם אינם בקשר איתה.
קנהן למעשה קושרת בין הפשיזם לימין הקיצוני, ומכאן היא גוזרת את פירושיה, אבל הפשיזם נמצא גם בדמוקרטיה, משום שהדמוקרטיה השתנתה. אותה דמוקרטיה המאפשרת את שמירת עקרון ריבוי הדעות והעימות ביניהן, היא גם הדמוקרטיה שלא עוצרת את דחף ההתפצלות לעוד ועוד קבוצות, שכל אחת מהן מאופיינת בהתענגות ייחודית לה, וביניהן יש גילויי גזענות ושנאה. המפגינים שיצאו לרחובות לפני שבעה באוקטובר פחדו שממשלת הימין תכונן דיקטטורה במקום דמוקרטיה. זאת בזמן, שלא היו ערים לזה שבתוך עצמם הדמוקרטיה התערערה, שכן רבים מהם באופן הצבעתם או אי הצבעתם בבחירות הזמינו את התחזקות הפשיזם.
אם נחזור לשאלה שאיתה פתחתי, קשיי ההתעוררות של ההמון בימים אלה מעידים על כך, שגם אלה הדורשים להשיב את השבויים עכשיו או להפיל את הממשלה עכשיו הם אמביוולנטיים, ואינם בקשר עם שנאתם לדמוקרטיה ועם אהבת המלחמה, הרוויה בשנאה ובדחף מוות. האמונה בממשלה ובניצחון במלחמה גוברת כרגע בישראל על האמונה שיש להפסיק את המלחמה, להשיב את החטופים ולהפיל את הממשלה.
ביבליוגרפיה
1. "האקטואליה של השינאה" אנאל ליבוביץ'- קנהן, תרגום: שולה הרן, הוצאת רסלינג, 2023
*ملاحظة: (تسمح اللغة العبرية بالقيام بالتلاعب في صورة كتابة كلمه "الآن" "עכשווא" بدلاً من "עכשיו" بحيث يكون المقطع الثاني منها "שווא" بمعنى "عبثًا")
قبل السابع من تشرين الأول، انطلقت صيحة، وأخذت بالتزايد ضد نتنياهو الذي كان يفرّط في الديمقراطية. سبت تلو الأخرى، ولعدة أسابيع، قام معارضو الإصلاح القانوني، الذي تحول في هذه الأثناء إلى انقلاب نظامي، بمظاهرات قوية. واليوم، يبدو أن الكل مصدوم بما يبدو وكأنه ليس عاجلا لنتنياهو أن يطلق سراح المختطفين وتتعالى الأصوات التي تنادي بإسقاط الحكومة، لكن المواطنين غير قادرين على النهوض والخروج بجموعهم الغفيرة للمشاركة في المظاهرات بالحماس ذاته. لقد فقد نتنياهو سحره السياسي وكذلك مصداقيته، وبالتالي فإن الجواب على سؤال لماذا لا يزال رئيس وزرائنا لا يكمن في الشخص وطبيعته، في الشخص وأفعاله. دعونا نحول السؤال، كلٌّ منا، لنفسه.
أولئك الذين يعارضون الحكومة ويؤيدون صفقة استعادة المختطفين – صوت العديد منهم، ولسنين، للأحزاب التي تدعم التسوية السلمية مع الفلسطينيين، ولكنهم في الوقت نفسه عاشوا حياتهم مرتاحين بجوارالاحتلال الإسرائيلي وبدون تدخل فعّال ضده. فهل كانوا يقاومون الاحتلال فعلاً؟ ليس تمامًا. وإلّا فمن الصعب تفسير موقفهم الخامل تجاه معاناة الفلسطينيين القابعين تحت الاحتلال.
منذ مقتل رابين لم يبرز، من أي جانب من جوانب الخريطة السياسية في إسرائيل، زعيم يمكنه أن يكون ندًّا قويا لنتنياهو. إن اغتيال رابين الصادم لم يسفر عن قيادة ديمقراطية شجاعة قادرة على أبرام اتفاقيات سلام. بل على العكس من ذلك: تحول الهوام القاتل من قِبَل اليمين المتطرف إلى جريمة قتل. انهارت الوصية التوراتية "لا تقتل"، وانهار ألاب، وقلنا بحزن وأسى: "لا يمكن أن يكون هذا قد حدث"، ولكن بإزاء القانون الذي يحرّم القتل، هناك آخر قد سمح بحدوثه. أضعف هذا الوضع الشعب الذي فقد زعيمه الذي ناضل ومات من أجل السلام، وعزز الزعيم نتنياهو والموقف الذي يفسر عملية السلام على أنها خطر على الأمة وعلى زعيمها.
في السنوات الأخيرة، وبعد عدة حملات انتخابية أظهرت نتائجها أن الناس يجدون صعوبة في الحسم حول من سيكون قائدهم، حدث، في الانتخابات الأخيرة، أمر مثيرللاهتمام: اختفى حزب ميرتس من الخريطة السياسية وتقلص حزب العمل. وعندما بدأ ناخبو ميرتس وحزب العمل بالانقسام بسبب تراجع ثقتهم في هذه الأحزاب والتصويت لأحزاب أخرى أو عدم التصويت بالمرة، ضعفت قوة اليسار والوسط على الخريطة السياسية. وإذا أعدنا النظر يمكننا القول إن الذين نبذوا ميرتس وحزب العمل قد اختاروا نتنياهو، وليس هو فقط، بل أيضا التركيبة الحالية لحكومة فاشية، وإلغاء حجة المعقولية وإضعاف الأنظمة التي كان من المفترض أن تمنع المذبحة والحرب. ويمكن القول إن نتائج الانتخابات الأخيرة تظهر انتقالاً إلى الفعل من قِبَل الذات إسرائيل.
تصف آنال ليبوفيتش- كاناهان (1) في كتابها "آنيّة الكراهية " تصاعد قوة اليمين المتطرف في فرنسا ليس فقط من قبل ناخبي اليمين المتطرف، ولكن أيضًا من قبل أولئك الذين يمتنعون عن التصويت وأولئك الذين يصوتون ضد الأحزاب السياسية المنافسة له بسبب خيبة أملهم من هذه الأحزاب. وعن الممتنعين عن التصويت وعن الذين يصوتون ضد الأحزاب المعارضة لليمين المتطرف تقول إنهم يجسدون كراهية ناعمة للديمقراطية. ولكن يمكن القول عن هذه الكراهية أيضًا، كونها كامنة، أنها ناعمة ظاهريًا، ولكنها قاسية في الأساس. وعن المواطنين في فرنسا الذين يعلنون أنهم مؤيدون للمهاجرين، وبسبب يأسهم من الأحزاب الحاكمة، لا يحاربون اليمين المتطرف الرافض للمهاجرين، تقول إن موقفهم الخامل قد يؤدي إلى سياسة التشريعات القاسية تجاه المهاجرين. ولكن يمكن القول أيضًا أن أولئك المصوتين ذاتهم يعبرون بتصويتهم عن موقف عنصري تجاه المهاجرين، وهو موقف هم ليسوا على تواصل به.
عمليًا فإن كانهان تربط الفاشية باليمين المتطرف، ومن هنا تستمد تفسيراتها، لكن الفاشية موجودة في الديمقراطية أيضًا، وذلك لأن الديمقراطية قد تغيرت. إن الديمقراطية التي تسمح بالحفاظ على مبدأ التعددية والمواجهة فيما بينها، هي ذاتها الديمقراطية التي لا تمنع الدافع في الانقسام إلى مجموعات أكثر فأكثر، وكل واحدة منها تتميز بتلذذها الفريد الخاص بها، ومن بينها مظاهر العنصرية والكراهية.كان المتظاهرون الذين خرجوا إلى الشوارع قبل 7 أكتوبر يخشون أن تقوم الحكومة اليمينية بتأسيس دكتاتورية بدلاً من الديمقراطية. في الوقت الذي لم يكونوا فيه مدركين أن الديمقراطية في داخلهم كانت تتعرض للتقويض، لأن الكثير منهم، من خلال طريقة تصويتهم أو عدم تصويتهم في الانتخابات، قد تسببوا في تعزيز الفاشية.
وإذا عدنا إلى السؤال الذي افتتحت به المقالة، فإن صعوبات إيقاظ الجماهير هذه الأيام تشير إلى أنه حتى أولئك الذين يطالبون باستعادة الأسرى الآن أو إسقاط الحكومة الآن لديهم مشاعر متناقضة، وليسوا على تواصل مع كراهيتهم للديمقراطية وحبهم للحرب المشبعة بالكراهية والرغبة في الموت. إن الإيمان بالحكومة وبالانتصار في الحرب يغلب حالياً، في إسرائيل، على الإيمان بوجوب وقف الحرب واستعادة المختطفين وإسقاط الحكومة.
قائمة المراجع
1. " آنية الكراهية"،أنال ليبوفيتش-كاناهان، ترجمة: شولا هاران، دار نشر ريسلينغ، 2023.