״חצי אמירה״ של אניטה שפירא - שיח על קיומה של ישראל...

‍

אמירות המצביעות על היחס לזמן לצד מועקה בלתי פוסקת תפסו את תשומת ליבי: "ימי השבוע המשיכו, הזמן עבר, הלם שתיכף חנוכה ואני עוד תקוע בשמחת תורה"; "בשגרה, אותו הדבר כמו שהיה לפני רק לא אותו הדבר"; "הזמן עובר מהר אבל לא זז"; "הכל מרגיש זמני, בדרך לאנשהו"; משהו בתחושת הזמן התערער לבלי שוב". כיצד ניתן להבין אמירות אלה בתקופה הזו?

אנו נמצאים באופן תמידי "בין לבין", שוחררו חטופים, אך לא כולם; עוד לא סיימנו לקבור את מתינו; ישנה לחימה אך בשונה ממלחמות ישראל הקודמות היא אינה "בזק", ואיש אינו יודע להעריך את קו הסיום שלה; אזרחים רבים עצרו את החיים שלהם והתגייסו להילחם. 'החיים' מחכים ובה בעת 'החיים' ממשיכים. נקודות ציון שבעבר נדמו ככאלו שמייצרות עצירה, כבר אינן עושות את האפקט הזה.

הזמן בהיותו כזה מייצר מועקה.

מאמרו של לאקאן אודות הזמן הלוגי[1], מאפשר לבחון את "הבין לבין" הזה, ולמקם אותו כ-"זמן להבין" שנמתח עד אינסוף ואינו מגיע לנקודת הכרעה. לאקאן מבודד שלושה שלבים: הרף העין של המבט; הזמן להבין; הרגע להסיק. מבחינתו ערכם הלוגי של כל אחד מהשלבים יתגלה כשונה ובסדר עולה. כל אחד מהרגעים האלו, נספג ברגע הבא אחריו, ורק הרגע האחרון ממשיך להתקיים.

אצביע על שתי נקודות שינסו להבהיר דבר מה על הזמן שלנו.

נקודה ראשונה, הרף העין של המבט, הרגע הראשון, ה-7 באוקטובר, זמן ההבזק מידי. זוועה. מפגש עם ממשי שמותיר את הסובייקט ללא מילים. אין תגובה. רגע שהפך ליותר מהרף עין, רגע ראשון שהתארך ונמתח. זהו גם רגע ראשון ששב וחוזר כשמתגלים עוד פרטים וסיפורים נוספים. זוועה שמגלה שוב ושוב את פניה.

נקודה שנייה, הזמן להבין, הרגע השני, שלעתים יכול להצטמצם להרף העין של המבט - מבט שיכול לכלול בהרף העין שלו את כל הזמן הדרוש כדי להבין, אך לא כך הדבר כאן. הזמן להבין מושהה באמצעות הסיבה ההדדית, "פיסוקים של פרק הזמן", כך מכנה זאת לאקאן. הפסקת אש, חזרה ללחימה, סיוע הומניטרי, רשימת חטופים, מדיה של החמאס המלווה את שחרורם, כל אלו בגדר תנועות מושהות, רגעי היסוס הנגלים פוזיטיבית מתוך מה שלא ניתן לראות, שמכתיבים את המודולציה של הזמן, את ההתקדמות והנסיגה, ואשר יובילו ככל הנראה לשיפוט של הסובייקט בדיעבד, הסובייקט מדינה.

לא קונטינגנטיות דרמטית ולא הניסיון לנצח במלחמה הם אלו שידחקו את המהלך הלוגי להגיע לכדי שיפוט. נדמה שרגע ההכרעה, הזמן להסיק, שמתפקד כאקט ושיחלץ מהמועקה, יכול להיות רק רגע בַּזמן שהינו מסדר אחר. האם יהיה זה שלום? לבינתיים ממתינים ונותרים עם שאלה.

[1] לאקאן, ז. הזמן הלוגי וההכרזה מתוך ודאות מוטרמת. בתוך: כתבים. (תרגום: נ. ברוך) רסלינג. עמ' 183-198.

‍

لفتتني مؤخرًا جمل وتعبيرات تتناول العلاقة بالوقت يرافقها ضيق لا يتوقف: "مرقت أيام الأسبوع، ومضى الوقت. مش عارف كيف صار بده ييجي الحانوكا وأنا بعدني علقان بسمحات توراة^[1]"؛ "عادي، مثل كيف كان قبل، بس مش بالضبط مثل قبل"؛ "الوقت بيمرق بسرعة، لكنه مابتحركش"؛ "حاسس كل إشي مؤقت، كأننا بالطريق لشي مكان"؛"إدراكي للوقت تغيّر تمامًا ومش رح يرجع كيف ما كان". كيف نفهم أقوال كهذه في هذه الفترة؟

نعيش في فترة "ما بين بين". حُرِّر المختطفون، لكن ليس جميعهم; لم ننتهِ من دفن موتانا بعد; نعيش فترة حرب لكنها ليست "خاطفة" كحروب إسرائيل السابقة ولا أحد قادر على التكهّن بموعد انتهائها; مواطنون كثرأوقفوا حياتهم وتجنّدوا للانضمام للمحاربة. "الحياة" واقفة، منتظرة وفي الوقت نفسه فإن "الحياة" مستمرة. ثمة نقاط على المحور الزمني اعتادت أن تبدو لنا كنقاط توقف لم تعد تقوم بوظيفتها. يخلق الوقت بصورته هذه الضيق.[1] 

مقال لاكان عن الزمن المنطقي^[2] هو فرصة لمعاينة هذا "البين بين" وإدراكه على أنه "فترة فهم" تمتّد إلى ما لانهاية ولا نقطة حاسمة في آخرها. يتحدث لاكان عن ثلاث نقاط تتركب منها هذه الفترة:رمشة عين؛ وقت فهم؛ ولحظة استنتاج. بحسب لاكان، تتغيَّر القيم المنطقية لكل من هذه النقاط التي تظهر بترتيب تصاعدي. تمتزج كل لحظة مع التالية لها بحيث تكّف جميعها، ما عدا آخرها، عن الوجود.

سأشير إلى نقطتين في محاولة لشرح شيء ما عن فترتنا الحالية.

النقطة الأولى هي رمشة العين، اللحظة الأولى من 7 أكتوبر.اللحظة الخاطفة الفورية. فظاعة. لقاء مع واقعي يترك الذات مع عجز تام عن التعبير. لاتعليق أو رد. لحظة تحوّلت إلى أكثر من رمشة عين، لحظة أولى استطالت وامتّدَّت. هي لحظة أولى استمرّت بالرجوع إلينا مع اكتشاف المزيد من التفاصيل والقصص. فظاعة تكشف عن نفسها مرة تلو الأخرى.

النقطة الثانية، "زمن الفهم"، اللحظة الثانية التي قد تتقلص أحيانًا لرمشة العين - نظرة قد تحتوي رمشتها على كل الوقت اللازم للفهم، لكن ليس هذا ما هو عليه الأمر هنا. وقت الفهم عالق الآن بواسطة السبب المتبادل، "فواصل في الحقبة الزمنية"، كما يسميها لاكان. هدنة، عودة للقتال، مساعدات انسانية، لائحات بأسماء المختطفين، إعلام حماس الذي يرافق تحريرهم، كل هذه الأمورهي بمثابة حركات موقوفة، عالقة، لحظات تردد تبرز من بين ما لا يمكننا رؤيته تملي تغيّر ومرونة الوقت، التقدم والتراجع، يبدو أنها ستؤدي إلى الحكم على الذات بأثررجعي، الذات "الدولة".

لا العرضية الدراماتيكية ولا المحاولة للانتصار في الحرب هي ما سيدفع بالمحاولة المنطقية للتوصل إلى حكم. يبدو أن اللحظة الحاسمة، لحظة الاستنتاج، التي ستكون بمثابة فعل خلاص من الضيق، لن تكون سوى لحظة واحدة من زمن آخر. هل سيكون هذا سلام؟ حالياً ننتظر ونبقى مع السؤال.

^[1] حصلت مجزرة حاماس يوم 7 أكتوبر في عيد"سمحات تورا"، آخر أيام عيد السوكوت

^[2] لاكان، ج. الزمن المنطقي والإعلان

‍

הפסיכואנליזה הומצאה על מנת להקל על סבלו של האדם ולאפשר לו לחקור את הלא מודע. פרויד הנחה את מטופליו לדבר ללא צנזורה, כלומר לחקור ללא פחד תכנים מיניים ותוקפניים שמופיעים "בשולי המחשבות", כפי שאמר רולניק[1] בסרטו החדש של יאיר קידר אודות פרויד.

אבל מה קורה לאנליזנט שבמהלך האנליזה שלו חוקי המשחק של הצנזורה משתנים על ידי הממשלה? בוויקיפדיה נכתב "במשטרים סמכותניים... צנזורה מופעלת כלפי ניסיונות תקשורת הפונים לציבור, תוך דיכוי והדרה של רעיונות מהשיח הציבורי. בנוסף לכך במדינות אלה יש שימוש רב בתעמולה כדי לשמור על תמיכה של הציבור בשלטון".

בישראל של היום, נתניהו שוקד על בניית חומת הגנה סביבו, וקיים ספק גדול באשר לאפשרות לחקור אותו בבית המשפט. חקירה זו מתנהלת כיום בעצלתיים, עם אין-סוף עיכובים. נדמה שהחוקרים מפחדים ממנו, בהיותם תחת צנזורה קשה שמפעיל ראש הממשלה. הוא עמל על כך שההפרדה שמנסה הדמוקרטיה לעשות בין החוק למנהיג תתבטל, כך שהחוק והמנהיג יתלכדו. החוק יהיה המנהיג, המנהיג יהיה החוק. על מנת להגיע להתלכדות הזו, צריך שהשופטים יהיו נאמנים למנהיג, שהצבא יהיה נאמן למנהיג, שהמשטרה תהיה נאמנה למנהיג, שהשב"כ יסור למרות המנהיג, שהקואליציה תהיה מאוחדת בנאמנותה למנהיג ושהאופוזיציה תהיה רופפת. אנחנו מתבוננים בהשתאות על המעבר מדמוקרטיה למשטר סמכותני. איך אנחנו העוסקים בפסיכואנליזה נקרא בקליניקה את המעבר הזה המטיל  צנזורה מסוג חדש על האנליזנט ועל האנליטיקאי?

נשיא בית המשפט העליון, יצחק עמית; היועצת המשפטית לממשלה, גלי בהרב- מיארה; יו"ר מפלגת הדמוקרטים, יאיר גולן; ומנהיגים שקמו מהעם כמו משה רדמן ושקמה ברסלר, מנסים יחד לבנות את הסכר שיעצור את פירוק יסודות הדמוקרטיה. מעטים אלה שלקחו על עצמם מנהיגות, נועזות, מאבק בו האומץ גובר על הפחד - כוחם הולך ונחלש ללא מחאה הולכת ומתעצמת של ההמונים. איפה ההמונים ברגע זה? ההמונים מתכנסים בממ"דים ומתפללים שקירות הבית יחזיקו מעמד.

והחוק מגן בינתיים בשארית כוחותיו על החופש של המוחים לדבר, להפגין ולהתארגן, אך זה משום שעדיין לא הושלמה החתירה של המנהיג להיות מגלם החוק. לפני כשנה אנליטיקאי שדיבר באומץ בפייסבוק נקרא לחקירה על ידי המשטרה. מאז, דיבורו התמתן והצטמצם. הפחד חלחל אליו וגם אליי. רבים מביננו אינם מעזים לדבר במלוא החריפות נגד מה שמתרחש בכנסת ישראל, משום שכל אחד רוצה לשמור על עצמו, על משפחתו ועל עבודתו.

ברגע שבשיח המתקיים בכנסת, מוטלת מגבלה על החופש להביע עמדה, מוטלת מגבלה גם על חופש המחשבה. לדעתי זה מחלחל לקליניקה ומהווה מכשול לחקירת הלא-מודע, ואם המצב הפוליטי בארץ לא מדובר בכלל בקליניקה, יש לחשוד בניתוק שקשור לאימה מלגעת באותם תכנים.

פרויד (1917) תוהה במאמרו "אבל ומלנכוליה"[2] על תגובות האדם לנוכח אבדן ממשי או אכזבה שמנחילה דמות אהובה, או אבדן אידיאל. פרויד מסביר כי ב"אבל הנורמאלי" הסובייקט מסוגל לוותר על האובייקט ה'אבוד' ולמשוך ממנו את הליבידו שלו, כך שהליבידו המשוחרר יכול להתייצב על אובייקט חדש. במלנכוליה, לעומת זאת, הסובייקט אינו מושך את הליבידו שלו מהאובייקט האבוד, והאני שלו 'בולע' אובייקט זה בפנטזיה כדי לא להיפרד ממנו ולהישאר מאוחד אתו: לשם כך הוא פונה לנתיב של הזדהות נרקיסיסטית. אם במלנכוליה הזעם והשנאה כלפי האובייקט שאבד מסתובבים וחוזרים אל האני, איך אפשר להסביר את התנהלות הכנסת כיום? החל משבעה באוקטובר 2023, קשה למנות את האבדות הרבות. אבל אולי אפשר לומר, ש-אב כל האבדות הוא אובדן שם האב. את האובדן הזה מזהים בכל אמירה אומללה של חבר כנסת או שר, שמבזה את מי שמתקומם נגד הממשלה ואת כבודו, זכויותיו, שעור קומתו. כאן רואים הגנה מפני עמדה מלנכולית: חברי הממשלה אינם אומרים "אשמנו, חטאנו", אלא מתאחדים ב-האשמתם את האזרחים התובעים מהם לקחת אחריות, ובעַם יש פיצול דומה: האשמה שנזרקת כתפוח אדמה לוהט מצד לצד, שהיא ביטוי של סירוב הן ל"אבל נורמלי" והן ל"אבל פתולוגי", האשמות שעומדות כמכשול לתהליך האבל.

אובדן מרכזי הוא אובדן המנהיג, נתניהו, שלא הגן על אזרחיו, שנטבחו ונחטפו, ובהמשך התגלה שאף מימן את החמאס במשך שנים רבות. זה בלתי נתפס שאב מממן את מי שבא לרצוח את ילדיו. לנוכח האובדן הזה, שעורר מחאה עזה, כיצד ניתן להסביר כיום את ההערצה לנתניהו, את ההסכמה של הצבא להילחם בחזיתות השונות, את מתנגדי הממשלה שקולם לא נשמע, את העובדה שהמשק עוד לא הושבת. יש כאן מעין חיבוק של האובייקט האהוב שאבד.לא נותנים לו בצער ללכת, כפי שמאפשרים באבל. במקום זאת מופיעה צנזורה, איסור לחשוב שהמנהיג רע או חושב את טובתו בלבד. מה שתומך בצנזורה היא המחשבה: "אני לא מאמין שהמנהיג וכוחו המיטיב ורב הכישרונות אבדו, אז אישאר בינתיים לצידו, בעדו".

לאחרונה שוחחתי עם אבי, שיהיה החודש בן תשעים, על ההיסטוריה של משפחתו בתקופת מלחמת העולם השנייה. סבי, אב המשפחה, נהנה בעיירה בפולין ממעמד חברתי וכלכלי גבוה. כשהגרמנים הנאצים החלו לכבוש את פולין, סבי נענה להצעת הרוסים להבריח את יהודי העיירה לרוסיה באמצעות רכבת. הוא אסף את משפחתו, והם נמלטו לאותה רכבת, כשכל הרכוש המשפחתי- בית, מאפייה, חנות-  נשאר מאחור. סבי, אשר קרא את המציאות העומדת להשתנות, את האובדן הממשמש ובא, נפרד מהאדמה, מהרכוש ומהמעמד, וכך ניצלה המשפחה . יהודים שנשארו, לא תפסו את מה שהם עומדים לאבד. הם לא קראו את הסכנה, את הדיקטטורה שהולכת ותופסת את מקומה של הדמוקרטיה והולכת לטבוח בסובייקטיביות שלהם.

הצנזורה פעלה כאן כמו סם מרדים, והטילה איסור על מחשבות עוינות "קיצוניות מידי","לא הגיוניות".

בעקבות המלחמה עם איראן אני שומע אנשים, שהתנגדותם לכוון שמתווים נתניהו וממשלתו הייתה נחרצת, ועכשיו חוזרים לחבב את נתניהו, במיוחד כשהוא נותן מנחה לעם באמצעות ניצחונות מרשימים של הצבא בשדה הקרב.

כוחה של הצנזורה, אם כן, כרוך בכוחו של המנהיג. היא מתחזקת, כשכוחו פחות ופחות מוגבל על ידי שומרי הסף, והוא הופך בהדרגה להיות מזוהה עם החוק. ויש עוד נקודה קריטית בהתחזקותה: קיים צורך נפשי ממשי של אזרח, שיראה במנהיג שלו מישהו חזק שמגן ושומר עליו, וזה במחיר של עיוורון לאובדן המנהיג שהתרחש כבר. מלחמה מול אויב חיצוני אותה הוביל נתניהו בהחלט יכולה להחזיר אמונה בכוחו של המנהיג להגן על נתיניו. אם כך הפחד מהמנהיג והאהבה למנהיג הם הדלק של הצנזורה, של האיסורים על מה שבשולי המחשבה. הפחד-שנאה לצד האהבה לאב מזכירים את אדיפוס הפרוידיאני. ואיך כל זה משפיע בימים אלה על הקליניקה? זו הזמנה לשיח.

[1]מדברי ערן רולניק בסרט: פרויד. האאוטסיידר. בימוי: יאיר קדר. 2024.

[2]פרויד,ז. (1917) אבל ומלנכוליה. בתוך: אבל ומלנכוליה/ פעולות כפייתיות וטקסים דתיים. תרגם: אדם טננבאום. רסלינג. תל אביב תשס"ב.

‍

تم ابتكار التحليل النفسي من أجل التخفيف من معاناة الفرد وتمكينه من استكشاف اللاوعي. كان فرويد يحث مرضاه على التحدث دون رقابة، أي استكشاف المحتوى الجنسي والعدواني الذي يتبدى "على هامش الأفكار" دون خوف، كما قال رولنيك [1] في فيلم يائير كيدار الجديد عن فرويد.

لكن ماذا يحدث للمُتحلل الذي، أثناء قيامه بالتحليل النفسي، تتغيير قواعد لعبة الرقابة على يد الحكومة؟ وفقا لما جاء في ويكيبيديا "في الأنظمة الاستبدادية ... تطبق الرقابة على محاولات التواصل مع الجمهور، من خلال قمع واستبعاد أفكار معينة من الخطاب العام. بالإضافة إلى ذلك، هناك استخدام واسع النطاق للدعاية في هذه البلدان من أجل الحفاظ على الدعم الشعبي للسلطة".

في إسرائيل، في هذه الأيام، يعمل نتنياهو جاهدا على بناء سور حماية حوله، وهناك تشكك كبير حول إمكانية استجوابه في المحكمة. يسير هذا التحقيق حاليا ببطء شديد، مع تأخيرات لا نهاية لها. يبدو أن المحققين يخافون منه، كونهم يخضعون لرقابة شديدة من قبل رئيس الوزراء. لقد عمل نتنياهو على إلغاء الفصل الذي تحاول الديمقراطية وضعه بين القانون والقائد، حتى يصبح القانون والقائد واحد. القانون هو القائد، والقائد هو القانون. من أجل تحقيق هذه الوحدة، يجب أن يكون القضاة مخلصين للقائد، والجيش يجب أن يكون مخلصا للقائد، والشرطة يجب أن تكون مخلصة للقائد، والشاباك يخضع لتسلط القائد، ويكون الائتلاف متحدا تحت راية ولائه للقائد، وتكون المعارضة ضعيفة. نحن نتأمل مندهشين التحول من الديمقراطية إلى النظام الاستبدادي. كيف نقرأ في العيادة، نحن العاملين في مجال التحليل النفسي، هذا التحول الذي يفرض نوعا جديدا من الرقابة على المُتحلل والمحلل النفسي؟

رئيس المحكمة العليا، أسحاق عميت. المستشارة القضائية للحكومة جالي بهراف- ميارا. رئيس الحزب الديمقراطي، يأير جولان; والقادة الذين نشأوا من الشعب، مثل موشيه ريدمان وشيكما بريسلر، يحاولون معا بناء السد الذي سيوقف تفكيك أسس الديمقراطية. قلة هم الذين أخذوا على عاتقهم القيادة والجرأة والنضال الذي تتغلب فيه الشجاعة على الخوف – قوتهم آخذة بالتلاشي بدون احتجاج جماهيري متزايد. أين الجماهير في هذه اللحظة؟ الجماهير محتشدة في الملاجئ والغرف الآمنة، تصلي من أجل أن تصمد جدران المنازل.

في غضون ذلك، يحمي القانون، بما تبقى لديه من قوة، حرية المتظاهرين في الكلام والتظاهر والتنظيم، ولكن هذا ممكن لأن سعي القائد ليكون مجسدا للقانون لم يكتمل بعد. قبل حوالي عام، تم استدعاء محلل نفسي تحدث بجرأة على فيسبوك للاستجواب من قبل الشرطة. منذ ذلك الحين أصبح خطابه أكثر انضباطا واعتدالا. تسرب الخوف إليه وإلي. كثيرون منا لا يجرؤون على التحدث بملء أفواههم ضد ما يحدث في الكنيست.  لأن كل فرد يريد حماية نفسه وعائلته وعمله.

بمجرد أن يتم تقييد حرية التعبير عن الرأي في الكنيست، يتم تقييد حرية الفكر. برأيي، يتغلغل هذا التقييد حتى ينفذ الى العيادة ويشكل عقبة أمام استكشاف اللاوعي، فاذا لا يوجد كلام مطلقاَ عن الوضع السياسي في الدولة في داخل العيادة، فيجب أن يشك المرء في انفصال مرتبط بالرهبة من التطرق لتلك المضامين.

يتساءل فرويد (1917) في مقالته " الحداد والسوداوية" [2] عن ردود فعل الإنسان على أثر فقدان حقيقي أو خيبة أمل تورثها شخصية محبوبة، أو فقدان المثل الأعلى. يوضح فرويد أنه في " الحداد الطبيعي “، تكون الذات قادرة على التخلي عن الموضوع "المفقود" وسحب الليبيدو منه، بحيث يتمكن الليبيدو المتحرر من الاستقرار على موضوع جديد. بينما في السوداوية لا تسحب الذات الليبيدو من الموضوع المفقود، و"تبتلع" الأنا هذا الموضوع في الهوام حتى لا تنفصل عنه وتبقى متحدة معه: من أجل تحقيق ذلك تلجأ إلى طريق التماهي النرجسي. إذا كان الغضب والكراهية تجاه الموضوع المفقود في حال السوداوية يتحولان ويعودان إلى الذات، فكيف نفسر سلوك الكنيست اليوم؟ اعتبارا من 7 أكتوبر 2023، من الصعب إحصاء الخسائر الكثيرة. لكن ربما يمكن القول إن أب كل الخسائر هو فقدان اسم الأب. يتجلى هذا الفقدان في كل تصريح بائس يرِد على لسان عضو كنيست أو وزير، يحط من قدر من ينتفض ضد الحكومة ومن كرامته وحقوقه ومكانته. وهنا نرى موقفًا دفاعيًا في مواجهة الوضعية السوداوية: لا يقول أعضاء الحكومة " أذنبنا، أخطأنا "، بل يتوحدون في اتهام المواطنين الذين يطالبونهم بتحمل المسؤولية. وفي داخل الشعب انقسام مماثل: كل جانب يقذف الآخر بالاتهامات ويلقي اللوم عليه، وهو تعبير عن رفض كل من "الحداد العادي" و "الحداد المَرَضيّ"، وهي اتهامات تقف كعقبة أمام سيرورة الحداد.

فقدان كبير كان فقدان القائد، نتنياهو، الذي لم يحم مواطنيه الذين ذبحوا واختطفوا، حتى أنه تبين فيما بعد أنه كان قد مول حماس لسنوات طويلة. شيء لا يحتمله العقل أن يمول الأب شخصا يأتي لقتل أبنائه. في ظل هذا الفقدان الذي أثار احتجاجا قويا، كيف يمكن أن نفسر تبجيل نتنياهو، واستعداد الجيش للقتال على جبهات مختلفة، ومعارضي الحكومة الذين لا تسمع أصواتهم، وعدم اغلاق الاقتصاد بعد. إنه نوع من احتضان الموضوع المحبوب الذي فُقِد. لا يتخلون عنه بحزن كما يفعلون وقت الحداد. بدلا من ذلك، تظهر الرقابة، ومنع الاعتقاد بأن القائد سيء أو أنه يفكر فقط في مصلحته. ما يدعم الرقابة هو الاعتقاد: "لا أعتقد أن القائد وسلطته الخيّرة والموهوبة قد ضاعوا، لذلك سأبقى في الوقت الحالي إلى جانبه، مؤيدا له ".

كانت لي مؤخرا محادثة مع والدي، الذي سيتم 90 عاما هذا الشهر، عن تاريخ عائلته خلال الحرب العالمية الثانية. كان جدي، أب العائلة، يتمتع بمكانة اجتماعية واقتصادية عالية في بلدة في بولندا. عندما بدأ الألمان النازيون باحتلال بولندا، قبل جدي عرض الروس بتهريب يهود المدينة إلى روسيا بالقطار. جمع عائلته، وهربوا إلى نفس القطار، تاركين وراءهم كل ممتلكات العائلة منزل ومخبز ومتجر. جدي الذي قرأ الواقع الذي كان على وشك أن يتغير كليا، الفقدان الوشيك، ودّع الأرض والممتلكات والمكانة، وبهذا نجت الأسرة. اليهود الذين بقوا لم يدركوا ما كانوا على وشك أن يخسروا. لم يقرؤوا الخطر.  الديكتاتورية التي تحل تدريجيا محل الديمقراطية والتي سوف تذبح ذاتيتهم.

كان فعل الرقابة هنا كفعل المخدر، حيث حظرت الأفكار العدائية التي كانت "متطرفة للغاية" و "غير منطقية".

في أعقاب الحرب مع إيران، أسمع أشخاصا كانت معارضتهم للاتجاه الذي يرسمه نتنياهو وحكومته حازمة، يعودون الآن إلى الإعجاب بنتنياهو، خاصة عندما يقدم قربانا للشعب من خلال انتصارات رائعة للجيش في ساحة المعركة.

على ذلك، ترتبط قوة الرقابة بقوة القائد، فهي تتعزز عندما يقل تقييد قوته أكثر وأكثر من قبل حماة القانون، ويصبح هو تدريجيا مقترنا بالقانون. وهناك نقطة حرجة أخرى في تعزيز قوتها: هناك حاجة نفسية حقيقية لدى المواطن أن يرى في قائده شخصا قويا يحميه ويحرسه، ويكون ثمن هذه الحاجة العمى عن فقدان القائد الذي حدث بالفعل. إن الحرب ضد عدو خارجي التي قادها نتنياهو يمكن بالتأكيد أن تعيد الثقة في قوة القائد على حماية رعاياه. إذا كان الأمر كذلك، فإن الخوف من القائد والمحبة للقائد هي الوقود للرقابة، للحظر على ما هو على هامش الأفكار. الخوف – الكراهية إلى جانب حب الأب يذكرونا بأوديب الفرويدي. وكيف يؤثر كل هذا على العيادة هذه الأيام؟ إنها دعوة للجدل.

‍

1.     [1] من كلمات عيران رولنيك في الفيلم: فرويد. الدخيل. المخرج: يائير كيدار. 2024.

2.     [2] فرويد ، ز.(1917) الحداد والسوداوية. في: الحداد والسوداوية / الأفعال القهرية والطقوس الدينية. ترجمة آدم طينينباوم. ريسلينج. تل أبيب 2002.

‍

‍

לעת כתיבת מילים אלו, ה'מבט' האחרון שהתפרסם היה ב-16 בנובמבר, וכותרתו – "מי שאינו יכול... מוטב שיוותר...". תהיתי לעצמי, לרגע, על הפער הזה של חודש בו לא התפרסמו 'מבטים', לפחות עד רגע זה ב-19 בדצמבר בו התיישבתי לכתוב, וכן על כותרת זו שהדגיש ביכובסקי בדברי לאקאן. מדוע לא התפרסמו? מהי התמעטות הכתיבה הזו?

בעבר, התפרסמו 'מבטים' לעיתים בפער של שבוע, לעיתים כמה ימים. אט אט, העוקבים האדוקים שמים לב, הפרסומים הולכים ומדלדלים בתדירותם, מתרחקים זה מזה, ונראה שמתכנסים אל דממת אל-חוט או לכל הפחות הולכים ומתמעטים.

אפשר להקביל זאת מעט למחאות וירידת המשתתפים, כך גם במאבקים בתצורות אחרות כנגד ההפיכה המשטרית, וגם בכוחות הביטחון רואים את עייפות החומר, השפעות המלחמה, השפעות הפוליטיקה... תשישות הגוף המדיני ניכרת. מחירי המצב הפוליטי מחריפים. גם בקרב תגובות הציבור – ניכרת דעיכה, עייפות, תשישות מסוימת, דכדוך, אולי אפילו דיכאון. האומנם ניתן לרוח הנכאים לרופף ידינו?

ב'מבט' האחרון, כותב ביכובסקי, "הרעיון של ההצטרפות לסובייקטיביות של התקופה מתוח עד כדי כך שז'אק לאקאן נדרש לניסוח השולל: "מי שאינו יכול...מוטב לו אפוא שיוותר...". אני מבקש להוסיף אנקדוטה, הכוונה נוספת אולי, מסוף הוראתו של לאקאן, אי שם ב-1980. זה התפרסם תחת הכותרת "Monsieur A."[1], שם כתב לאקאן את הדברים הבאים:

"אני צריך לחדש [innove], אמרתי – אך יש להוסיף: לא לגמרי לבד. אני רואה זאת כך: שכל אחד יביא משהו מעצמו. לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."

לאקאן מכוון אל האפקטים הבעייתיים של קבוצות. האם רוח נכאים הוא אפקט כזה? האם האפקטים (affect)מושפעים מרגשות המון? אולי מהחזרתיות.... החזרתיות המתישה והמרדדת של המציאות, על אחת כמה וכמה ככל ומציאות זו מקבלת את הגוון האלים של אנטי-דמוקרטיה, כמו המתרחש כעת – יום אחר יום של מלחמת התשה משילותית כנגד, לטעמי, האזרח. אדייק – כנגד המהות של הדבר הזה שנקרא 'אזרח' ככל ומושג זה קשור ונקשר במונח 'לזרוח', ובהקשרו עם הסימון המקראי של 'בן חורין', בהגדרה "חופשי ופטור משעבוד" לאדון הדיקטטורי.

יש להודות, מתקיים כרגע שיממון פוליטי – זה מתיש. כל מהלכי הממשלה והאופוזיציה, ההצהרות, אפילו החקיקה, הכול תחת מעטה של סתמיות חזרתית בכיוון של שלהוב, של אנטי, של פילוג, לשם... לשם מה? מה התכלית? שיממון. חזרתיות אוטומטית. יובש פוליטי מאין כמותו. מה יש לעשות במדבר בו הנוף ההררי חוזר על עצמו עד אין קץ, השמש הקודחת מעל והכלום הריקני מתמשך שוב ושוב?

לאקאן מציע, יש מה לעשות. "אני צריך לחדש" הוא כותב, "צריך" [il faute] זה ציווי. אך הציווי הזה מתקיים בתנאי (אפשר להציב תנאים לציווי?) – "לאלגמרי לבד " [pas tout seul]. אפשר לקרוא זאת אולי גם כך – כל אחד צריך לחדש, אבל לא לגמרי לבד. האין זו גם הלוגיקה של קרטל, קבוצות העבודה שלאקאן המציא?

"לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."

‍

[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp.17‐20.

‍

‍

حتى وقت كتابة هذه الكلمات، آخر "رؤية" تم نشرها كانت في 16 نوفمبر، تحت عنوان - "من لا يستطيع... من الأفضل له اذًا أن يستسلم...".تساءلت في نفسي، للحظة، عن هذه الفجوة التي دامت شهرًا لم تُنشر فيها «رؤى»، على الأقل حتى هذه اللحظة من يوم 19 ديسمبر عندما جلست للكتابة، وأيضًا عن هذا العنوان الذي أكد عليه بيخوفسكي في كلمات لاكان. لماذا لم يتم نشر رؤى جديدة؟ ما هو هذا الشح في الكتابة؟

في الماضي، كانت "الرؤى" تُنشر أحيانًا بفاصل أسبوع، وأحيانًا ببضعة أيام. شيئًا فشيئًا، ما يلاحظه المتابعون المخلصون، أن المنشورات أصبحت بوتيرة شحيحة، وبفترات متباعدة، ويبدو أنها تدخل في سباتٍ إلكترونيٍ أو على الأقل تصبح أقل فأقل.

ويمكننا أن نرى مثال ذلك، إلى حد ما، في الاحتجاجات وانخفاض عدد المشاركين فيها، كذلك في النضالات بتشكيلاتها المختلفة ضد انقلاب النظام، وفي قوات الأمن، نرى استنزاف المادة، وآثار الحرب، وآثار السياسة... إرهاق الهيئة السياسية واضح. أثمان الوضع السياسي تتفاقم. حتى في ردود فعل الجمهور - هناك التراجع، التعب، الإرهاق، الاحباط، وربما حتى الاكتئاب. هل صحيح أننا سنسمح لروح المظلومين أن تضعفنا؟

في "الرؤية" الأخيرة، كتب بيخوفسكي، "فكرة الانضمام إلى ذاتية العصر مشحونة لدرجة أن لاكان اضطر لصياغتها بطريقة النفي: "من لا يستطيع ... من الأفضل له إذًا أن يستسلم ...". أود أن أضيف حكاية، ربما توجيه آخر، من أواخر تعاليم لاكان، في مكان ما في عام 1980. تم نشره تحت عنوان "Monsieur A."[1] حيث كتب لاكان ما يلي:

"يجب عليّ التجديد [innove] - ولكن يجب أن أضيف: ليس بمفردي تمامًا. أرى الأمر بهذه الطريقة: سيجلب كل منا شيئًا من نفسه. اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الامر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر."

يستهدف لاكان التأثيرات الإشكالية للمجموعات. هل روح المظلومين هي تأثير من هذا النوع؟ هل تتأثر المشاعر بعواطف الجماهير؟ ربما من التكرار.... تكرار الواقع المرهق والمقلق، فكم بالحري عندما يتخذ هذا الواقع وجه مناهضة الديمقراطية العنيف، كما يحدث الآن - يوما بعد يوم من حرب الاستنزاف التي تشنها الحكومة ضد، في رأيي، المواطن. على وجه التحديد - ضد جوهرهذا الشيء المسمى "المواطن" بقدر ما يرتبط هذا المفهوم ويتعلق بمصطلح "يشرق" (אזרח-זורח)، وفي سياقه مع التسمية التوراتية "الانسان الحر"، في تعريف "حرًا ومتحررًا من استعباد" السيد الدكتاتوري.

لا شك أن هناك رتابة سياسية في هذه الفترة، وهو أمر مرهق. كل تحركات الحكومة والمعارضة، التصريحات، حتى التشريع، كلها تحت غطاء من العبثية المتكررة تهدف إلى تأجيج مشاعر الشعب، إلى المعاداة، والتفرقة، والانقسام، من أجل... من اجل ماذا؟ ما هوالغرض؟ رتابة. تكرار تلقائي. جفاف سياسي لا مثيل له. ما الذي يمكن فعله في الصحراء حيث يتكرر المشهد الجبلي إلى ما لا نهاية، والشمس الحارقة فوقنا، ويستمر العدم الفارغ مرارًا وتكرارًا؟

يقترح لاكان أن هناك شيئًا يجب القيام به. "يجب عليّ التجديد"، يكتب، "يجب"[il faute] إنه فرض. لكن هذا الفرض يتحقق بشرط (هل من الممكن وضع شروط للفرض؟) -"ليس بمفردي تمامًا" [pas tout seul]. ويمكن أيضًا قراءة الأمر بهذه الطريقة – على كل منا التجديد، ولكن ليس بمفرده تمامًا. أليس هذا منطق الكارتل أيضاً، مجموعات العمل التي ابتكرها لاكان؟

"اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الأمر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر".

[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp. 17‐20

‍