קלאודיה אידן שואלת בארגומנט לקראת הגיליון הנוכחי את השאלה על האזרח, האם הוא נספר, וגם מה הוא סופר. האם הוא תו בודד במסה אפורה של אזרחים ומה הוא המקום הייחודי שלו. הארגומנט של קלאודיה, ומועקת האנונימיות שמרומזת בו (לפחות לפי הקריאה שלי) שלחה אותי ליוון העתיקה, מולדתו של מושג האזרחות. אזרחות באנגלית זה citizenship והמילה city בתוכה. ואכן האזרח, כפי שפותחת גם קלאודיה במאמרה נולד בפוליס היוונית. ברצוני לטעון כאן, שאף שהמילה אזרח נשמרה מאז הימים ההם, הרי משמעותה עברה עיקור די רציני מסיבות שאעמוד עליהן כאן.
אני רוצה לפתוח באבחנה קטנה, על האופן שבו כותבים היסטוריה של מדינות. שמתי לב, שבעת העתיקה, נהוג לדבר על האזרחים. למשל ספרו של יוספוס פלאביוס נקרא 'מלחמת היהודים'. ובתיאורים שבו, מתוארות הפעולות של היהודים ושל הרומאים. בספרו של תוקידידס 'מלחמת הפלופונז' מתוארות הפעולות של האתונאים, הספרטנים, הקורינתים, המגרים וכו', בכל אחד ואחד ממאות התיאורים שבספר זה. מעניין לציין שזה לא משנה אם השלטון היה דמוקרטי כמו באתונה או סמכותני כמו בספארטה, או רפובליקני כמו ברומא או דתי-מסורתי כמו אצל היהודים (בימים שלפני המרד הגדול) – הסובייקט של הפעולה מתואר ברבים. אני מנגיד את זה לאופן שבו נהוג לתאר פעולות מדיניות בימינו: ישראל תקפה ברצועת עזה. איראן מאיימת לפרוש מהסכם מסויים. כלומר, היום המדינה היא השחקן הראשי, בעוד שבעת העתיקה, האזרחים תוארו כנושא (סובייקט) של הפעולה המדינית.
הקריאה בספר 'מלחמת הפלופונז' של תוקידידס מציעה תמונה רחבה עוד יותר ביחס לאזרחות. הספר נחשב עד היום כמופת של כתיבה היסטורית, ולמעשה נחשב ספר ההיסטוריה הראשון שנכתב במבט ביקורתי ומדעי. תוקידידס מספר שם על עלייתה של אתונה כפוליס בעלת אימפריה החולשת על יוון ואת סיפור נפילתה. המדובר בשנים שהן תור הזהב של העיר: תקופה של בערך 70 שנים, שבהן מתרחשים במקביל שלושה תהליכים השלובים זה בזה: ראשית זהו הזמן שאתונה הופכת לכוח הראשון במעלה בפוליטיקה היוונית. היא מובילה (ביחד עם ספארטה) את היוונים לנצחון כנגד האימפריה הפרסית האדירה שאיימה להשתלט עליוון. היא בונה ברית של פולייס יווניות כדי למנוע התקפה פרסית נוספת ובהדרגה משתלטת בכוח על הערים האחרות ובונה אימפריה משל עצמה. השני: אלו שנים שבהן מתרחשות כמה רפורמות שלטוניות, בעיקר על ידי קלייסטנס ואחכ פריקלס, שהופכות את הדימוקרטיה האתונאית למה שמכונה דמוקראטיה רדיקלית – כלומר שלכל אזרח יש פוטנציאל למעורבות אמיתית בחיים הפוליטיים של המדינה. והשלישי – זוהי תקופת הזוהר של האמנויות הפילוסופיה והמדעים. אלה הימים שבהם סוקרטס, אפלטון, אריסטו אריסטופאנס אייסכילוס סופוקלס אורופידס (ואני מוסיף להם גם את תוקידידס עצמו כאדם שהמציא את הכתיבה ההיסטורית הביקורתית) יוצרים את היצירות שלהם, אשר מעורבות בחיים של הפוליס באופן ישיר.
כאשר קוראים בספר, קשה שלא להתפעל מפרץ האנרגיה האדיר שיצא מן העיר הזו בימים ההם. עוד ועוד משלחות צבאיות שיוצאות לכל מיני מקומות ברחבי יוון והים התיכון (כולל קפריסין, מצרים, כרתים), לתמוך בבני ברית, לתקוף אויבים, לדכא מרידות שצצו בכל מיני מקומות באימפריה וכו'. זאת ועוד: תוקידידס מציין כי אחת הסיבות לעוצמת האתונאים הייתה שהם העדיפו לקחת מאלה שתחת חסותם משאבים כלכליים, אוניות וכספים, אך שהלחימה תתבצע על ידי האתונאים עצמם, וכך רכשו האתונאים מיומנות מאוד גבוהה בלחימה, בעיקר לחימה ימית. זאת בניגוד ליריבים שלהם מהפלופונז, שם כל פוליס שלחה כוחות לעזרת הספרטנים שעמדו בראש הלחימה.
ההשתוממות מן הפלא של אתונה של הימים ההם התחילה להיות מוסברת עבורי, כאשר התברר לי מה הייתה הייחודיות שלה. הייחודיות שלה הייתה הדמוקרטיה הרדיקאלית (ראדיקלית במובן ששם הדמוקרטיה הלכה הרבה יותר רחוק מאשר בדמוקרטיות אחרות). אתונה הייתה מקום שבו החלטות באמת התקבלו על ידי העם. הן התקבלו הן באספת העם בדיונים שנמשכו עד שעות הלילה המאוחרות, בנוכחותם של אלפי אזרחים שהשתתפו בהצבעות ובוויכוחים המרים שניטשו בה. והן התקבלו גם דרך המעורבות של האתונאים במוסדות השונים של ניהול המדינה. בימים ההם, הונהגה אתונה על ידי פריקלס, שנודע בתפיסה הדמוקרטית ראדיקלית שלו. כך למשל חוקק פריקלס חוק שהבטיח לנושאי משרות ציבוריות לקבל משכורות טובות, מה שאפשר גם לאנשים פשוטים לקחת על עצמם תפקידי ציבור (מה שהיה קודם לכן נחלתם של עשירים בלבד). פריקלס גם חוקק חוקים שאפשרו לכל אזרח ללכת לתיאטרון, ולראות מחזות של אריסטופאנס וסופוקלס, שבחלקם היו מאוד פולטיים בעצמם. אני מכוון לכך שאתונה הייתה מקום שבו עבור כל אזרח השתתפות בחיי הפוליס, הייתה עניין נגיש, מעשי, וגם מוערך.עד כדי כך, שאנשי התקופה כינו את עצמם homopoliticus כלומר האדם הפוליטי, שהחיים הפוליטיים בלב ההוויה שלו. אני רוצה לצטט כמה שורות מדברי פריקלס, בנאומו המפורסם ביום האבל על הרוגי השנה הראשונה של מלחמת הפלופונז, כפי שמביאם תוקידידס:
"אין אנו חיים על פי חוקה המתחרה בחוקי זולתינו[1],ויותר משאנו מחקים אחרים, אנו משמשים להם דוגמה. ועל שום שמשטרנו אינו נתון בידי מועטים אלא בידי הרבים נקרא שמו דמוקרטיה. ואף על פי שהכל שווים אצלנו לפי החוקים בדברים שבין אדם לחברו, הרי ערכו בחיי הציבור הכל לפי הצטיינותו הוא, וכושרו הוא הנותן לו יתרון ולא ייחוס אבותיו. ומי שיש בידו לעשות טובה לעיר, אין מונעים זאת ממנו בשל עניותו או שפל מעמדו. -"
.."אנו נפלים מיריבינו גם בדרכי האימונים למלחמה, עירנו פתוחה לכל ואין אנו מונעים לעולם איש בגירושים וטירודים ללמוד ולראות דבר, שיהיה בו מן התועלת לאוייב כשלא יעלימוהו מעיניו[2]. כי אין אנו שמים את מבטחנו ביותר בכלי מלחמה ובתחבולות, אלא באומץ רוחנו למעשים. ובשעה שהללו משתדלים להפיח בלב בניהם רוח גבורה מילדות על ידי חינוך חמור, חיים אנו חיים של נחת, ואף על פי כן אין אנו מוכנים פחות מהם לקדם פני אוייב השקול כנגדנו. ולראייה הדבר, שהלאקדימונים[3] אינם צובאים עלינו לבדם, אלא יחד עם כל בני בריתם, אבל אנו עולים לבדנו על שכינינו ונלחמים על אדמת ניכר במגיני נחלותיהם ומנצחים אותם בדרך כלל בלא יגיעה. ומעולם לאהתראו פנים אויבינו עם חילנו כולו, כי עלינו לפרנס גם את צורכי הצי וגם לשלוח אנשים משלנו למפעלות רבים ביבשה."
"....אנו אוהבים יופי שיש עמו פשטות, ואוהבים אנו חכמה שאין בה רכרוך. ובעושרנו אנו משתמשים כבאמצעי למעשים בשעת כושר, ולא לשם התפארות ריקה. ואין איש בנו בוש להודות בעוני ואבל חרפה היא לא לטרוח על מנת להחלץ ממנה. יש בינינו האוחזים בעסקי ביתם ואינם מניחים ידם מעסקי המדינה. ואף אותם העושים מלאכתם עיקר אינם בורים בענייני המדינה.יחידים אנו בעולם שאין אנו חושבים את מי שאינו נוטל חלק בכל אלה לאיש מנוחות, אלא לאזרח שאין חפץ בו. ואנו עצמנו חותכים את עניינינו או מתדיינים בהם, לפחות, כראוי. ואין אנו חושבים שהדיבורים קשים למעשים, אלא שמזיק הוא לא ללמוד תחילה מתוך דיון מה שיש ללמוד, לפני שיתחילו במעשים. כי גם בזה נבדלים אנו מאחרים, שאנו מעיזים ביותר ובאותה שעה גם מעיינים יפה בכל דבר, שיש בדעתינו לאחוז בו. ואילו האחרים, היעדר הידיעה מוסיף להם אומץ, והתבוננות - היסוסים. ובאמת ראויים להיקרא אמיצי לברק אילו המכירים ויודעים גם את נוראות המלחמה וגם את נעימות החיים, ואינם מתחמקים בשל כך מסכנות."
בעיני הנאום הזה, מביא משהו מהאווירה של מקום שהייתה בו מעורבות עמוקה של האזרחים בנעשה במדינה שלהם, הן בשיח הפוליטי הן בעשייה הפרקטית של הממשל והן בשדה הקרב.
המשמעות של מושג האזרחות השתנה מאוד, כשהמסגרת הפוליטית הריבונית הפסיקה להיות הפוליס, והפכה,כעבור 2000 שנים למדינה. המדינה בניגוד לפוליס היא גדולה הרבה יותר, הן במובן הגיאוגרפי, והן במובן הדמוגרפי. מדובר במסגרת פוליטית של מיליוני אזרחים בדרך כלל, הפרוסים על שטח גדול מאוד. כבר אי אפשר לכנס את כולם לאספה בגבעת הפניקס, ואי אפשר לצפות ליחסים אישיים ביניהם. מי שהתחמק משרות צבאי במדינה יכול ללכת בשוק מבלי לחשוש שכולם ידעו על מעשה ההתחמקות שלו. הדמוקרטיה הישירה, זו של הפוליס, המבוססת על המפגש והנוכחות של האזרחים מתחלפת בימי הביניים בדמוקרטיה הייצוגית. זו שיטת ממשל שבה שולחים נציגים לבית הנבחרים. ויותר מאוחר, מופיעה התקשורת כגוף מתווך בין האזרח לבין המדינה. והיום האזרח פוגש את נציגיו לכל היותר בפייסבוק והיכולת שלו להשפיע היא דרך כפתור ה'לייק'.
מה שהשתנה, בין האזרחות של הפוליס היוונית (שהדמוקרטיה האתונאית היא רק הדוגמא הבולטת ביותר שלה) לאזרחות של המדינה המודרנית, הוא הנוכחות של הגוף. אזרח הפוליס הביא את הגוף שלו לאספה, למשרות המדינה, לשוק ששם הוא פגש את הפוליס. בספרטה למשל, התקבלו החלטות באספה, לפי עוצמת השאגות. לא ספרו כמה הצביעו לכל הצעה, אלא איזו קבוצה שאגה בקול רם יותר. האזרח של ימינו, מעשה האזרחות שלו מתווך על ידי הנציגים באספת המדינה, ועל ידי התקשורת. קשה לו להביא את האזרחות שלו, את המעורבות שלו, לידי מימוש, לידי מעשה שייחווה בגוף. אולי זו הסיבה שהמחאה החברתית גרמה לאנשים להרגיש משהו, כי זה היה מעשה אזרחי עם הגוף.
[1] זו עקיצה ביחס לספרטאנים שקיבלו את חוקתם ממלך כרתים
[2] גם זו עקיצה ביחס לספרטאנים והמדיניות של המידור והסודיות אצלם
[3] לאקדימונים כלומר – הספרטאנים.
تطرح كلاوديا إيدان في حجتها في العدد الحالي السؤال عن المواطن، هل هو محسوب، وما الذي يحسبه هو أيضا. هل هو "رقم" وحيد في كتلة رمادية من المواطنين وما هو مكانه الخاص. حجة كلوديا، والضيق المضمن فيها من الهوية المجهولة (حسب قراءتي على الأقل) أخذتني إلى اليونان القديمة، موطن مفهوم المواطنة.المواطنة في اللغة الإنجليزية هي citizenship وبداخلها كلمة city. وبالفعل، ولد المواطن، كما تفتتح كلاوديا في مقالها أيضًا، في البوليس اليونانية. حجتي أدناه هي أنه وعلى الرغم من الحفاظ على كلمة مواطن منذئذ، إلا أن معناها قد خضع لعملية تعقيم خطيرة للغاية لأسباب سأتناولها هنا.
أود أن أبدأ بملاحظة بسيطة عن كتابة تاريخ الدول. انتبهت أن عادة ما كتبواعن المواطنين في العصر القديم. كتاب يوسيفوس فلافيوس، "حرب اليهود"، على سبيل المثال، الذي يصف تصرفات وأعمال اليهود والرومان، وكتاب ثوقيديدس،"تاريخ الحرب البيلوبونيسية"، الذي يصف أعمال الأثينيين، والاسبارتيين،والكورنثوسيين، وما إلى ذلك، في كل من مئات الأوصاف الموجودة فيه. تجدر الإشارة إلى أن لا يهم ما إذا كان الحكم ديمقراطيًا كما في أثينا، أو سلطويًا كما في إسبرطة، أو جمهوريًا كما في روما، أو دينيًا تقليديًا كما كان الحال لدى اليهود (في الأيام التي سبقت الثورة اليهودية الكبرى) – يتم وصف الذات الفاعلة بالجمع. أقابل بين هذا وبين طريقة وصف الأعمال السياسية المنتهجة اليوم: إسرائيل تقصف غزة. إيران تهدد بالانسحاب من اتفاق ما. أي أن الدولة اليوم هي العامل الرئيسي، فيما كان المواطنون هم موضوع (ذات) العمل السياسي في العصر القديم.
تقدم قراءة كتاب ثوقيديدس، " تاريخ الحرب البيلوبونيسية" صورة أوسع فيما يتعلق بالمواطنة. ما زال الكتاب يعتبر من روائع الكتابة التاريخية، وهويعتبر في الواقع أول كتاب تاريخي مكتوب من منظور نقدي وعلمي. يروي ثوقيديدس في كتابه قصة تطور أثينا كبوليس إمبراطورية تشمل ربوعها اليونان بأكمله، بالإضافة إلى قصة سقوطها. المقصود هنا هو سنوات عصر المدينة الذهبي: فترة امتدت على ما يقارب 70عامًا حدثت فيها ثلاث عمليات متشابكة في وقت واحد: أولاً، كانت هذه هي اللحظة التاريخية التي أصبحت فيها أثينا القوة الأكبر في السياسة اليونانية حيث قادت (مع أسبرطة) اليونانيين إلى النصر على الإمبراطورية الفارسية الجبارة التي هددت بالسيطرة على اليونان. كما وبنت أثينا تحالف مدن بوليس يونانية لمنع هجوم فارسي آخر وبدأت تسيطر تدريجياً على المدن الأخرى بالقوة وتبني إمبراطوريتها الخاصة. ثانيًا: هذه هي السنوات التي جرت فيها بعض الإصلاحات الحكومية (خاصة من قبل كليسثنيس وبريكليس لاحقًا) التي حولت الديمقراطية الأثينية إلى ما يطلق عليه اسم"الديمقراطية الراديكالية"، أي أن لكل مواطن القدرة على المشاركة الحقيقية في الحياة السياسية في الدولة. وثالثًا - كانت هذه ذروة ازدهار الفنون والفلسفة والعلوم. كانت هذه الأيام التي كتب فيها سقراط وأفلاطون وأرسطو وأريستوفان وإسخيلوس وسوفوكليس ويوربيديس (وأضيف إليهم أيضًا ثوقيديدس نفسه باعتباره مخترع الكتابة التاريخية النقدية) أعمالهم التي شاركت في حياة المدينة (البوليس) بشكل مباشر.
من الصعب، عند قراءة الكتاب، ألا تعجب من فيض الطاقة العظيم والخارج من هذه المدينة في تلك الأيام. المزيد والمزيد من الحملات العسكرية خرجت إلى أماكن كثيرة في جميع أنحاء اليونان والبحر الأبيض المتوسط (بما في ذلك قبرص ومصر وكريت)، لدعم الحلفاء، ومهاجمة الأعداء، وقمع الثورات في أماكن مختلفة في الإمبراطورية، وما إلى ذلك. كما ويشير ثوقيديدس إلى أن أحد أسباب قوة الأثينيين كانت أنهم فضلوا أخذ الموارد الاقتصادية والسفن والأموال من الشعوب التي كانت خاضعة لهم لكنهم مارسوا القتال بأنفسهم واكتسبوا مهارات قتالية عالية جدا، خاصة القتال البحري. هذاعلى عكس أعدائهم من البيلوبونيزيين حيث أرسل كل بوليس القوات لمساعدة الإسبرطيين الذين كانوا مسؤولين عن القتال.
بدأت أفهم إثارتي من عجائب أثينا القديمة عندما اتضح لي تفردها، ألا وهو الديمقراطية الراديكالية (راديكالية بمعنى أن ديمقراطيتها كانت أكثر تطرفًا وشمولًا مما كانت عليه الديمقراطيات الأخرى). كانت أثينا مكانًا يتخذ فيه الشعب القرارات بنفسه. اتخذت القرارات في الاجتماعات التي استمرت حتى ساعة متأخرة من الليل بحضور آلاف المواطنين الذين شاركوا في التصويت والمناقشات الحادة. وقد اتخذت القرارات بالإضافة من خلال مشاركة الأثينيين في مؤسسات إدارة الدولة المختلفة. كان بريكليس، الذي عرف بتصوره الديمقراطي الراديكالي، قائد أثينا آنذاك. وهكذا، سن بريكليس قانونًا يضمن أن يتلقى أصحاب الوظائف العامة رواتب جيدة، ما سمح حتى للناس العاديين بتولي المناصب العامة (ما كان في السابق من نصيب الأثرياء فقط). سن بريكليس أيضًا قوانين سمحت لكل مواطن بالذهاب إلى المسرح ومشاهدة مسرحيات أريستوفان وسوفوكليس، التي كان بعضها سياسيًا للغاية. ما أعنيه هوأن أثينا كانت مكانًا تعتبر فيه المشاركة بحياة البوليس بالنسبة لكل مواطن أمرا عمليا ومتاحا ومقدرا. لدرجة أن الأشخاص من تلك الفترة أطلقوا على أنفسهم اسم homo politicus أي الإنسان السياسي، الذي تقع حياته السياسية في صميم كيانه. أود أن أقتبس بضعة أسطر من كلمات بريكليس، في خطابه الشهير في يوم الحداد على ضحايا السنة الأولى من الحرب البيلوبونيسية، كما عرضه ثوقيديدس:
"لا نعيش وفقًا لدستور ينافس قوانين الآخرين. نحن لا نقلد الآخرين بل نقدم مثلاً أعلى لهم. يدعى نظامنا بالديمقراطية لأنه في أيادي الأكثرية وليس الأقلية. رغم أن الجميع متساوين وفقًا للقوانين الاجتماعية، فإن قيمة الإنسان في الحياة الجماهيرية تعتمد على تميزه وقدرته هي التي تمنحه الميزة وليس نسب أسلافه. من لديه القدرة على فعل الخير للمدينة، لن نحرمه من ذلك بسبب فقره أو مكانته المتدنية ".
.."نختلف عن أعدائنا في طرق التدريب للحروب. مدينتنا مفتوحة للجميع ولا نرحل أو نضايق أي شخص يريد تعلم ورؤية أي شيء من شأنه أن يفيد العدو ولا نحجبه عنه. وذلك لأننا لا نضع ثقتنا في أسلحة وحيل الحرب بل في شجاعتنا للعمل. وبينما يسعى هؤلاء جاهدين لبث روح البطولة في قلوب أبنائهم منذ الطفولة بواسطة التربية الصارمة، نعيش نحن حياة الرضا، ولسنا مع ذلك أقل استعدادًا منهم للنهوض بوجه العدو الذي تعادل قوته قوتنا. والدليل هوأن اللاكونيين لا يهاجموها وحدهم، بل بالتعاون مع كل حلفائهم، لكننا نتفوق وحدناعلى جيراننا ونقاتل حماة الربوع في أراض غريبة ونهزمهم عادة دون تعب. ولم يسبق وأن واجه العدو جيوشنا بأكملها، لأن علينا أن ندعم احتياجات البحرية وإرسال شعبنا للقيام بعمليات أخرى كثيرة برًا".
"نحب الجمال الذي يتسم بالبساطة، ونحب الحكمة التي لا لين فيها، ونستخدم ثروتنا كوسيلة للعمل عند الحاجة،وليس للتظاهر الفارغ. لا أحد منا يخجل الاعتراف بفقره، لكن العار هو ألا تكلف نفسك عناء التخلص منه. بعضنا مشغولين بمشاغل بيوتهم دون أن يهملوا مشاغل الدولة. وحتى المنشغلين بأعمالهم ملمين ومنخرطين بشؤون الدولة. نحن الوحيدون في العالم الذين لانفكر أن غير المنخرطين بذلك لا يهتمون بأمور الدولة، بل أنهم لا يرغبون بذلك. نحسم أمورنا بأنفسنا، أو نبت فيها ونناقشها كما يجب على الأقل. ولا نعتبر أن الكلام يصعب القيام بالأفعال، لكن من المضر أن لا نتعلم ما علينا تعلمه من النقاش قبل الفعل. نعم، نحن نختلف عن الآخرين بهذا أيضًا، حيث أننا نجرؤ كثيرًا وفي الوقت نفسه نتأمل عميقًا بكل ما ننوي القيام به. بينما يضيف الجهل من شجاعة الآخرين،والتأمل يشعرهم بالتردد. ومن يستحق أن نصفه بالشجاع هم أولئك الذين على علم ومعرفة بأهوال الحرب وبنعيم الحياة أيضا، ولا يتملصون نتيجة لذلك من المخاطر.".
أرى أن هذا الخطاب يجلب شيئًا من مزاج المكان حيث كان للمواطنين مشاركةعميقة في ما يحدث في بلدهم، سواء في الخطاب السياسي أو في أعمال الحكم أو في ساحة المعركة.
تغير معنى مفهوم المواطنة بشكل كبير، عندما توقف الإطار السياسي السيادي عن كونه بوليس، بعد مرور 2000 عام على إنشاء الدولة. الدولة أكبر من البوليس بكثير،جغرافيًا وديموغرافيًا. هذا إطار سياسي لملايين المواطنين بشكل عام، موزعين على مساحة كبيرة جدًا. لم يعد من الممكن جمع الجميع لحضور اجتماع في تلة بنيكس، ولايمكن توقع بناء علاقة شخصية بينهم. يمكن لأي شخص تنصل من الخدمة العسكرية أن يتجول في ساحة المدينة دون خوف من أن يعرف الجميع ذلك. استبدلت ديمقراطية البوليس،الديمقراطية المباشرة، المعتمدة على لقاء وحضور المواطنين، في العصور الوسطى بديمقراطية تمثيلية، وهو نظام حكم يرسَل فيه الممثلون إلى مجلس النواب. لاحقاً ظهرت وسائل الإعلام كهيئة وسيطة بين المواطن والدولة. يلتقي المواطن ممثليه في أيامنا وفي افضل الأحوال على الفيسبوك، وقدرته على التأثير تقتصر على الضغط على زر"لايك".
ما تغير، بين مواطنة البوليس اليوناني (التي تعتبر الديمقراطية الأثينية أبرز مثال لها) ومواطنة الدولة الحديثة، هو حضور الجسد. أحضر مواطن البوليس جسده إلى الاجتماع، إلى وظائف الدولة، إلى السوق حيث التقى بالبوليس. وفي إسبرطة، على سبيل المثال، تم اتخاذ القرارات في الاجتماعات وفقًا لشدة الصياح. لم يحسبوا عدد الأصوات لكل اقتراح، بل أي مجموعة صاحت بصوت أعلى. مواطنة المواطن العصري تتم بوساطة ممثليه في مجلس الدولة ووسائل الإعلام. يصعب عليه تحقيق مواطنته ومشاركته وايصالها لتكون فعلا يشعره جسديا. قد يكون هذا هو السبب الذي أدى لان تثير الاحتجاجات الاجتماعية مشاعر معينة لدى البعض، اذ أنها كانت بمثابة فعل مواطنة مع الجسد.
