על האפשרות של אריגה כנגד חומות הסגרגציה - حول إمكانية النسيج في مواجهة أسوار العزل العنصري

‍

במכתבו לאיינשטיין במענה לשאלה "למה מלחמה", מסביר פרויד כיצד התגבשו קהילות מתוך הנסיון של יחידים חסרי כוח להתאחד כדי להגן על עצמם בפני אלימות. הוא מתאר שם כי קשרים רגשיים, הזדהויות בפי הפסיכואנליזה, לצד כוח הזרוע, הם מה שמחזיק את הקהילה יחדיו, והשנאה כלפי מי שמחוץ לה מחזק את הגיבוש הזה. על הבסיס הזה תיאר לאקאן את הגזענות המשתרשת כתוצאה מסגרגציה בין קבוצות, הזדהות בתוך הקבוצה ועוינות כלפי מי שלא משתייך אליה.

באותו מכתב לאיינשטיין כותב פרויד כי על אף שלא ניתן למחוק את הדחף להרוס ולהשמיד המקנן באדם, אולי, מכיוון שתמיד הדחף האנושי הוא תמהיל של דחף המוות ודחף החיים, ניתן למתן את הנטייה אל המלחמה באמצעות יצירת קשרים רגשיים בין האנשים, קידום דחף החיים או תיעולו לכיוונים נוספים שמעמידה הציביליזציה לרשות האדם.

על הדברים האלו חשבתי מול ההזמנה לכתוב על דו לשוניות. בהזדהות ההמון שבתוך הקבוצה אפשר לחשוב על השפה האחידה כגורם שמשמר את הקשרים בין חברי הקבוצה ואת הסגרגציה שלה מקבוצות אחרות. עם השאלה מה יוכל לסייע בחתירה נגד הזדהות כזו, אפשר לחשוב על המאמץ לדו-לשוניות, על פתיחת פתח לשפת האחר. האם אין בחתירה כזו ממה שלאקאן כיוון אליו כשקרא לפסיכואנליטיקאים לפגוש את הסובייקטיביות של תקופתם?

אני רוצה להתעכב מעט על המונח סולידריות. אטימולוגית המילה היא אחדות. אולם מבחינה היסטורית ופוליטית סולידריות מזוהה עם פעולה חברתית, עם תמיכה במאבק שאינו של בני הקבוצה שלך. כלומר שיש כאן יצירה של קשר, טוויית חוט אל מישהו מעבר לחומות הסגרגציה.

אפשר לראות את הדבר הזה בסרט התיעודי "אין ארץ אחרת" אשר זכה לא מכבר באוסקר. דרך סיפורם של שני חברים, באסל עדרה ויובל אברהם, מספר הסרט על המאבק של קהילות מסאפר יטא בדרום הגדה המערבית אל מול מדינת ישראל, צה״ל ובג״ץ הנחושים להרוס את בתיהן בעוד הן בונות אותם בסתר בכל פעם מחדש.

רוב הסרט נשמעת הערבית בפי המופיעים בו. הרבה שעות של המתנה. המתנה להריסה, המתנה לחיילים שאולי יגיעו לעצור את באסל, המתנה מותחת שבה נרקמת חברות, שבחסותה מתגלים הנתיבים האישיים. כך לומדים על באסל עדרה שנולד בכפר במסאפר יטא לאב פעיל חברתי וגילה את המצלמה בגיל צעיר, מאז הוא מסתובב איתה ומצלם. לומדים על יובל אברהם שהוא עיתונאי שהשאיר את עבודתו וביתו מאחור ובא להיות בכפר ושוהה עם באסל. באסל לא מבין איך הוא מדבר כל כך טוב ערבית, ויובל מספר שלמד בקורס לאחר התיכון. השפה ממש שינתה את התפיסה הפוליטית שלי, הוא אומר. אחר כך הצבא רצה להשתמש בזה ולגייס אותו למודיעין אבל הוא סירב ולא עשה את זה, "זה סיפור ארוך". שיחות קטנות, בערבית. פעיל אחר, חמדאן, גם הוא מיוצרי הסרט, שואל את יובל – אתם היהודים, אנחנו בונים לכם ואתם הורסים לנו. למה אתם הורסים, שואל, בוחר בו בתור נציג היהודים. לא רואים את יובל עונה לו, רואים אותו משתתף בבניה.

העברית נשמעת בסרט בנקודות בודדות, יוצאות דופן. כשחייל אומר לבאסל המצלם את המסיג גבול, אתה בשטח צבאי סגור הוא עונה לו בערבית: דבר ערבית. החייל ממשיך בעברית: לפנות את המקום, אתה מסיג גבול.

פעם אחרת כשיובל מדבר עם אילן האחראי על ההריסה. ניכר שהם כבר מכירים, והוא אומר לו ״תאר לך שהיו הורסים את הבית שלך״. אילן עונה לו ״די יובל, עזוב אותי״ או משהו מעין זה. יובל עונה: ״אתה צריך לשמוע את זה״. שם שומעים את העברית שלו - עם המחויבות האתית.

הסרט נגמר בשיחה אינטימית, הרהורים על העתיד, הפסימיות של באסל שלא יודע איך יקים משפחה בלי יציבות והאופטימיות של יובל שמדבר על מה יוכל להשתנות פה. יובל אומר- מישהו צופה במשהו וזה נוגע בו וזה יכול לחולל שינוי. ואז יהיה פה כל כך יפה עם יציבות ודמוקרטיה, ותוכל לבוא לבקר אותי ולא רק אני אותך. אולי כך רצו היוצרים לסיים את הסרט – דיווח אישי על מאבק שלא נגמר ולא ברור איך יסתיים.

אבל ישנו חלק שהוסף לאחר סיום העבודה על הסרט ולאחר 7.10.23, והוא הקטע האחרון שבאסל הצליח לתעד מהכפר שלו. רואים בו מתנחלים חמושים פושטים על הכפר. המצלמה של באסל רועדת ושומעים אותו מתקשר למשטרה, גם הקול שלו רועד. שואל בעברית מישהו מדבר ערבית? אומרים לא, מה קרה. רוצים מהר משטרה מתנחלים חמושים ליד הבתים שלנו. מתנחלים? שואלת המוקדנית. כן, כן, מתנחבלים הוא עונה, נדמה כלא בטוח במילה. אז בדיוק תופסת המצלמה ירי מטווס אפס בבטנו של בן הכפר, שהכתובית מספרת שהוא בן דודו של באסל, וקולו של באסל עובר מיד לערבית: "תביאו אמבולנס עכשיו מתנחלים יורים עלינו תביאו אמבולנס מהר מהר!"

חברתי כתבה כאן את הביטוי לפרום את הסולידריות של ההמון. משהו בצירוף שלסולידריות ופרימה הפעיל אותי. חשבתי שיש כאן צורה אחרת של סולידריות, כזו שחותרת נגד המונוליטיות של שיח ההמון, שאין לפרום. צורה של אריגה אמיצה של רשת קורים, חוטים עדינים ודקים, אשר ההחרבה והירי מאיימים לאיין אותה, אבל פרסום הסרט ממשיך אותה.

אל מול הקושי לחלץ אמירה שאני נתקלת בו נוכח שטף הזוועות שמציף אותנו מאז 7.10 מצאתי את הסרט הזה, שהיה אפשר לחשוב עליו כעל מה שהפך פתאום ללא רלבנטי כשהשתנתה המציאות, אבל הוחלט להוציא אותו בכל זאת עם התוספת של פשיטת המתנחלים בסוף, כפעולה של מחויבות סובייקטיבית של היוצרים שלו לסולידריות כזו.

בטקס האוסקר אמר יובל אברהם: "עשינו את הסרט הזה יחד פלסטינים וישראלים כי יחד אנחנו חזקים יותר. אנחנו רואים אחד את השני... כשאני מסתכל על באסל אני רואה את אחי. אבל אנחנו לא שווים, אנחנו חיים במשטר שבו אני חופשי, אני חי תחת חוק אזרחי ובאסל חי תחת חוקים צבאיים שהורסים את חייו והוא לא יכול לשלוט בהם".

איזה שימוש יש פה לדו-לשוניות? מסביב צווי ההריסה, שטח צבאי סגור, פינוי של חיילים. זה מדבר עברית וזה ערבית, ולא מדברים. השפה משמשת להטחה של פקודות, צווים. צעקה שאינה דיבור. מול זה נשמעת הערבית בפי יובל. יש שתי דרכים ללמוד ולדבר את שפתו של האחר. יש את הדרך של ללמוד את השפה הערבית כדי להיטיב להילחם באויב, לשפר את יכולות המודיעין. ויש את מי שלומד את שפתו של האחר והשפה משנה את תפיסתו הפוליטית. הוא בחר ללמוד את שפתו של מי שניצב בעבר השני, בסולידריות עם מי שבמקום של האחר. מעניין אותי מה פגש יובל בערבית ששינה את תפיסתו הפוליטית כך שיוכל לומר על באסל שהוא אחיו. נדמה שמה שפגש שם סייע לו להתייצב עם מה שאנושי, נגד הבזות שלמחיקת האחר, שפתו, ביתו וקהילתו.

 في رسالته إلى أينشتاين ردا على سؤال "لماذا الحرب"، يشرح فرويد كيف تشكلت المجتمعات من خلال محاولة أفراد يفتقرون للقوة أن يتوحدوا من أجل الدفاع عن أنفسهم ضد العنف. يشرح هناك أن الروابط العاطفية، التماهيات حسب تسميتها في التحليل النفسي، إلى جانب قوة الذراع، هي التي ما تبقي المجتمع مترابطا، والكراهية تجاه من هم خارجه تقوي هذا الترابط. وعلى هذا الأساس، وصف لاكان العنصرية التي تتجذر نتيجة الفصل بين المجموعات، التماهي داخل المجموعة، والعداء لمن لا ينتمون إليها.

في الرسالة ذاتها الموجهة إلى أينشتاين، كتب فرويد أنه على الرغم من أنه لا يمكن محو دافع الهدم والتدمير المعشش في الإنسان، ربما، نظرا لأن الدافع البشري هو دائما مزيج من دافع الموت ودافع الحياة، يمكن تخفيف الميل إلى الحرب عن طريق إنشاء روابط عاطفية بين الناس، وتعزيز دافع الحياة أو توجيهه في اتجاهات أخرى التي تضعها الحضارة تحت تصرف الإنسان.

فكرت في هذه الأشياء أمام الدعوة للكتابة عن الثنائية اللغوية. من خلال تماهي الجماهير داخل المجموعة، يمكن أن ننظر إلى اللغة الموحدة كعامل يحافظ على الروابط بين أعضاء المجموعة وعزلها عن المجموعات الأخرى. عند السؤال عما يمكن أن يساعد في النضال ضد مثل هذا التماهي، يمكن للمرء أن يفكر في الجهد المبذول للثنائية اللغوية، في إفساح المجال للغة الآخر. أليس هذا الجهد هو ما كان يهدف إليه لاكان عندما دعا المحللين النفسيين لملاقاة الذاتية في عصرهم؟

أريد أن أسهب قليلا في الحديث عن مصطلح التضامن. من الناحية اللغوية هو الوحدة. ولكن تاريخيا وسياسيا، يرتبط التضامن بفعل اجتماعي لدعم نضال ليس لأبناء مجموعتك المباشرة. بعبارة أخرى، هناك خلق اتصال، غزل خيط لشخص ما خارج جدران العزل العنصري.

يمكننا أن نرى هذا الأمر في الفيلم الوثائقي "لا أرض أُخرى"، الذي فاز مؤخرا بجائزة الأوسكار. من خلال قصة صديقين، باسل عدرا ويوفال أبراهام، يحكي الفيلم عن نضال سكان مسافر يطا في جنوب الضفة الغربية ضد دولة إسرائيل والجيش الإسرائيلي ومحكمة العدل العليا، الذين يصرون على هدم منازلهم في حين يعود السكان بإعادة بنائها سرا في كل مرة.

في معظم الفيلم تسمع اللغة العربية على لسان الشخصيات التي تظهر فيه. ساعات طويلة من الانتظار. انتظار الهدم، انتظار الجنود الذين قد يأتون لاعتقال باسل، انتظار متوتر تبنى خلاله صداقة، تحت ظلها تنكشف مسارات شخصية. هكذا نتعرف على باسل عدرا، الذي ولد في قرية مسافر يطا لأب ناشط اجتماعي وكان قد اكتشف الكاميرا في سن مبكرة، ومنذ ذلك الحين يتجول حاملا اياها ويلتقط الصور. ونتعرف على يوفال أبراهام، وهو صحفي ترك وظيفته ومنزله وجاء إلى القرية وهو يقضي وقته مع باسل. لا يفهم باسل كيف يتحدث العربية جيدا، ويوفال يقول إنه أخذ دورة بعد المدرسة الثانوية. لقد غيرت اللغة نظرتي السياسية حقا، كما يقول. في حينه أراد الجيش استخدام معرفته باللغة وتجنيده في المخابرات، لكنه رفض ولم يفعل ذلك.  "إنها قصة طويلة." محادثات صغيرة باللغة العربية. ناشط آخر، هو حمدان، وهو أيضا أحد صناع الفيلم، يسأل يوفال: أنتم اليهود، نحن نبني لكم وأنتم تهدمون لنا. لماذا تهدمون، يسأله، مختارا اياه ممثلا عن كل اليهود. لا نرى يوفال يجيبه، نراه يشارك في البناء.

يمكن سماع اللغة العبرية في الفيلم في نقاط قليلة، نقاط غريبة. عندما يقول جندي لباسل الذي يصور أنك تتعدى الحدود، وأنت في منطقة عسكرية مغلقة، يجيب بالعربية: تحدث العربية. يتابع الجندي بالعبرية: أخلي المكان، أنت تتعدى الحدود. مرة أخرى، عندما يتحدث يوفال إلى إيلان، المسؤول عن الهدم. من الواضح أنهم يعرفون بعضهم البعض، ويقول له: "تخيل لو كانوا يهدمون منزلك". يجيب إيلان: "كفى يوفال، اتركني وشأني" أو شيء من هذا القبيل. يجيب يوفال: "عليك أن تسمع هذا الكلام". هناك تسمع لغته العبرية – مع التزامه الأخلاقي.

ينتهي الفيلم بمحادثة حميمة، وتأملات حول المستقبل، وتشاؤم باسل الذي لا يعرف كيف يمكن أن يؤسس عائلة دون استقرار، وتفاؤل يوفال بشأن ما يمكن أن يتغير هنا. يقول يوفال: "شخص ما يشاهد شيئا وهذا الشيء يؤثر فيه ويمكن لهذا الأمر أن يحدث تغييرا. عندها سيكون الحال جميلا جدا هنا مع الاستقرار والديمقراطية، وستتمكن عندها من المجيء لزيارتي وليس أنا فقط ". ربما هذه هي الطريقة التي أراد بها صانعو الفلم إنهاءه - تقرير شخصي عن صراع لا ينتهي وليس من الواضح كيف سينتهي.

ولكن هناك جزء تمت إضافته بعد انتهاء العمل على الفيلم وبعد 7 أكتوبر 2023، وهو الجزء الأخير الذي تمكن باسل من توثيقه من قريته. ويظهر فيه مستوطنون مسلحون يداهمون القرية. ترتجف الكاميرا في يد باسل ونسمعه يتصل بالشرطة، وصوته يرتجف أيضا. يسأل بالعبرية: "هل من أحد يتحدث العربية؟" يجيبونه: "لا، ماذا حدث؟" "نريد الشرطة بسرعة هناك مستوطنونمسلحون بالقرب من منازلنا". "مستوطنون؟" تسأل عاملة الهاتف. "نعم ، نعم ، المستوطنون"، يجيبها ، ويبدو غير متأكد من الكلمة. عندها بالضبط تلتقط الكاميرا لقطة إطلاق نار من مسافة صفر في بطن أحد أبناء القرية يظهر في النص المكتوب أنه ابن عم باسل ويتحول صوت باسل على الفور إلى العربية: "أحضروا سيارة إسعاف حالا، المستوطنون يطلقون النار علينا، أحضروا سيارة إسعاف بسرعة، بسرعة!"

كتبت صديقتي هنا عبارة تفكيك تضامن الجماهير. شيء ما عن مزيج التضامن والتفكيك حفزني. رأيت أن هناك شكلا مختلفا من التضامن هنا، وهو شكل يقوض التجانس في خطاب الجماهير، والذي لا ينبغي تفكيكه. شكل من أشكال النسيج الشجاع لشبكة من الخيوط، خيوط رقيقة رفيعة، التي يهدد التدمير وإطلاق النار بإبادتها، لكن نشر الفيلم يجعلها تستمر.

في ظل الصعوبة التي أواجهها في انتزاع تصريح في ظل طوفان الأهوال التي غمرتنا منذ 7 أكتوبر، وجدت هذا الفيلم، الذي كان من الممكن اعتباره شيئا أصبح فجأة غير ذي صلة عندما تغير الواقع، لكن تقرر نشره على الرغم من ذلك مع إضافة غارة المستوطنين في النهاية، كفعل من الالتزام الذاتي من قبل صناعه لهذا التضامن.

في حفل توزيع الأوسكار، قال يوفال أبراهام: "لقد صنعنا هذا الفيلم معا فلسطينيين وإسرائيليين لأننا معا أقوى. نرى أحدنا الآخر ... عندما أنظر إلى باسل، أرى أخي. لكننا لسنا متساويان، نحن نعيش في نظام أنا فيه حر، وأعيش في ظل القانون المدني ويعيش باسل بموجب قوانين عسكرية تدمر حياته لا يمكنه التحكم بها".

أي استعمال للثنائية اللغوية يوجد هنا؟ حول أوامر الهدم، منطقة عسكرية مغلقة، إجلاء جنود. هذا يتحدث العبرية والآخر يتحدث العربية، وهم لا يتكلمون. اللغة تستخدم لإلقاء الأوامر، الأحكام. صيحة ليست كلام. مقابل ذلك العربية على لسان يوفال. هناك طريقتان لتعلم لغة الآخر والتحدث بها. هناك طريقة لتعلم اللغة العربية من أجل محاربة العدو بشكل أفضل، لتحسين القدرات الاستخباراتية. وهناك من يتعلم لغة الآخر واللغة تغير نظرته السياسية. لقد اختار أن يتعلم لغة ذلك الذي يقف على الجانب الآخر، تضامنا مع أولئك الذين هم في موضع الآخر. يثير فضولي أن أعرف ما الذي صادفه يوفال في اللغة العربية، الذي غير نظرته السياسية حتى يتمكن من القول عن باسل إنه أخوه. يبدو أن ما وجده هناك ساعده على الوقوف في صف ما هو إنساني، في وجه الحقارة التي في محو الآخر، ومحو لغته وبيته ومجتمعه.