في صغري، كنتُ أخشاهم، فدخلتُ فقاعةً يسكنها فقط من يشبهني. امتنعتُ عن كلِّ ما يخصّهم؛ لم أزر أماكن عبريّة، ولم أستمع إلى أغانٍ عبريّة، ولم أختلط بمتحدّثي العبريّة حتى أُجبَرتُ على تعلّم هذه اللغة في الصفّ الثالث ابتدائي، ولهذا الإجبار أشعر اليوم بالامتنان. فقد استوقفتني جملةٌ في أحد النصوص تقول: "מכה עוברת, מילה נשארת" (الضربةُ تزول، لكن الكلمةَ تبقى). بالفعل! هنالك كلمات وعبارات تؤثر علينا وتصمم لنا شخصيتنا خلال نشأتنا لذلك أحاول أن اتبع مقولة:" أنطق جمالًا أو تجمّل بالسكوت".
في مراهقتي، كنتُ عطشى لمعرفة أصلي، قصة أجدادي، ولا شعوريًا أصبحتُ أتعاطف مع الضعيف، سواء كان في الشارع أو حتى في تشجيع فريق كرة قدم في المونديال. وجدتُ نفسي أبحث وأقرأ عن قادة ثوّار، وأشبّه نفسي بالأفارقة بسبب بشرتي السمراء، كنتُ عضوةً في جمعية شبابية لأبحث عن نفسي. كانت مشاعري جياشة، لكن لم أنسى أبدًا قول أبي الذي كان يُردد لي: "نحن لا نكره أحدًا."
قوميّتنا كنزٌ لا يُفنى، رغم أنّنا لم نختر مكان ولادتنا، فهناك رابطٌ خفيٌّ يجمعنا. لم أكن أتقبّل أو أتفهّم كيف يمكن لمن يتحدث العربية لغةً أمًّا أن يتنازل عن عروبيّته! فماذا يمكن أن يكونوا غير ذلك؟ إسرائيليون؟ فالنشيد الوطني الإسرائيلي لا يُمثّلهم إطلاقًا، بل ينفي وجودهم تمامًا.
لكنّني كبرت، وعلّمتني الحياة أنّه ليس عبثًا يستخدم العربُ العبريّةَ ليثمّنوا أنفسهم، وليس عبثًا يجهلون بعض الكلماتِ الأساسيّة في لغتهم الأمّ، وينظرون إلى ثقافتهم الأصليّة نظرةً دونيّة. هذا ما يُسَمّى الاغتراب الثقافيّ النفسيّ؛ حين يتخلّى الإنسانُ عن أصلِ هويّته ويتبنّى هويةَ ظالمِه، فيخلقُ داخله صراعًا دائمًا حول هويّته، ليُصبح هو نفسه شريكًا في قهرِ مجتمعه.
المربّي والفيلسوف البرازيلي باولو فريري يشير إلى أنّ المقهورين، في بعض الأحيان، يتبنّون قيم وأفكار القاهرين كآلية دفاعيّة، مما يؤدي إلى إعادة إنتاج نفس أنماط القهر في المجتمع. واستنادًا إلى نظريته، التي تُؤكّد ضرورة وعي المقهورين بواقعهم وتحرّرهم من تلك الأفكار كي يصبحوا فاعلين في تغيير واقعهم، بدلًا من استنساخ أنماط القهر، استنادًا على نظريته، حاول أبي وزملاؤه، من خلال تذويت التعليم النقدي والحواري، تأسيس مدرسة عربية. لكن رئيس البلديّة (يهودي) سارع إلى إفشال هذا المشروع بطرقٍ عدّة ومختلفة.
حين بدأتُ مسيرتي الأكاديميّة في مجال التواصل البصريّ، كان عليّ أن أقفَ أمام 25 طالبًا ومحاضرًا، لأشرح وظائفي البيتيّة في كلِّ درس. وُجِب عليّ أن أبذلَ مجهودًا كبيرًا لإتقان العبريّة، وكم كان صعبًا أن أجد الكلماتِ الدقيقةَ والصحيحة عند ترجمة أفكاري من العربيّة! كنتُ أتمرّنُ لساعات، وأُلقي كلماتي بحذر، خشيَة أن أنسى حرفًا أو أن يُساء فهمي. شعرتُ بمسؤوليةٍ كبيرة، وكأنّني أُمثّل المجتمعَ العربيّ بأسره، فقد كنتُ الطالبةَ العربيّة الوحيدة في فوجي، أي العربيّة الوحيدة بين ما يُقارب 100 طالب\ة. تصوّروا الأسئلةَ الملغومةَ، والجاهلةَ، والمُستفزّةَ التي كنتُ أُواجهها أو أتفاداها يوميًّا.
حذّرني والدايَ من مشاركةِ آرائي، ونصحاني بتجنّب كلِّ ما هو سياسيّ، فمن منّا لا يعرف أنّ هذه الدولة قائمةٌ على ديمقراطية زائفة؟
لكن مجرّد وجودي هناك كان فعلًا سياسيًا بحدّ ذاته! ماذا عليّ أن أفعل؟ أيَّ كلماتٍ أستخدم، وكيف يجب أن أبوح بها؟ هل أُخفي عن أهلي؟ أم أُشاركهم وأستشيرهم؟ تهتُ، وبكيتُ كثيرًا، حتى لجأتُ إلى العلاج النفسيّ التحليليّ في سنتي الأخيرة. اخترتُ معالجةً امرأةً عربيّة، لعلّها تفهمني. في لقائنا الأوّل، اشتكيتُ لها أنّني لا أستطيع التعبير عن نفسي، وكأنّني فقدتُ قدرتي على الكلام! كنتُ مكتئبةً ولم أكن أدرك معنى الاكتئاب. لكنّها لم تفهم ما هو "غير المفهوم"، فهي تفهم ما أقول!
خلال سنواتِ العلاجِ الخمس – التي لا تزالُ مستمرّة – أدركتُ أنّ كبتي وصمتي الطويل سلبا مني طاقاتٍ هائلة. فقررتُ أن "أصرخ بهدوء" يوم عرض مشروعي النهائيّ، الذي صادف أن يكون في 9 آب، ذكرى وفاة محمود درويش، الشاعر الذي أوقعني في حبّ اللغة العربيّة. كنتُ أجلسُ لساعات، أحفظ ما يُلامس قلبي من ديوانه "أوراق الزيتون" (1963)، ذلك الكتاب الأصفر الذي رافقني طويلًا. لذلك، افتتحتُ عرضي بإلقاء مقطعٍ من "هذا البحر لي"، لأنه يعيدني إلى حيفا، بلدتي الحبيبة، المعروفةِ بشعاراتٍ خالية من الصحّة؛ فهي ليست بلد التعايش، ولا بلد المساواة، بل مدينةٌ مُقسّمةٌ بين العربِ واليهود، من الأحياءِ السكنيّة، إلى أماكنِ السهر، إلى المدارسِ والمسارحِ، وغيرها.
اللحظةُ الوحيدةُ التي قد يظهر فيها ما يُسمّى "التعايش" هي خلال مهرجان عيد الأعياد التجاريّ.
لم يفهم أحدٌ ممّا ألقيتُ شيئًا، باستثناء كلمة "لي"، تلك الكلمة المكوّنة من حرفين التي شُنّت من أجلها حروبٌ طويلة. لكن في تلك اللحظة تحديدًا، ملأ التوتر المكان. انتظَرَت لجنة المُحَاضرين مني أن أنتقل إلى العبريّة، ففعلتُ، وأخبرتهم عن شعوري حين تُهمَّش لغتي من قِبَل الدولة، ومن قِبَل كلِّ من يستخدمها كلغةِ شارعٍ للعبريّة (Slang). تفاجأت مُشرفتي بالمشروع، التي طلبت مني مسبقًا ألا أتطرّق لهذا الموضوع خلال العرض، وأجبتها: سلامتك (وهو تعبير مُعَبرَن يعني: ولا يهمّك).
بعد تجارب كثيرة، وسيرورة علاجيّة مستمرة، ودخولي عالم البصريات، ذوَّتُ أكثر فأكثر أهمية الكلمات التي نختار أن نُطلقها إلى العالم وإلى أنفسنا فنحن نصنع حياتنا من خلال اختياراتنا وقراراتنا. فاللغة ليست مجرد أداةِ تواصل، بل هي هويّة، انتماء، ووجود. وحين تُهمَّش لغةٌ ما، لا يكون ذلك مجرد تهميشٍ لكلماتها، بل تهميشًا لأهلها. فإنّ محاولات محو اللغة العربيّة ليست مجرد تغييبٍ للفظ، بل تغييبٌ للذاكرة والهويّة، تمامًا كما يُعاد تشكيل وعينا في السوق الاستهلاكيّة من خلال الكلمات التي يتم زرعها في أذهاننا.
نحن لا نستهلك المنتجاتِ فقط، بل نستهلك القيم والمعاني، سواء كانت في الإعلانات التي تقنعنا بأننا نشتري "طَعمَ الحياة" (كوكا كولا) أو "الإرادة المطلقة" (Just do it - Nike)، أو في الاستراتيجيّات السياسيّة التي تُكرِّس التعامل مع العربيّة كلغةٍ ثانوية، وتُضعف مكانتها الرسمية. وهذا ليس إلا مثالًا واحدًا على قوة الكلمات حين تُستخدم لتشكيل وعينا دون أن نشعر.
כשהייתי קטנה, פחדתי מהם, כדי לשמור על עצמי, יצרתי בועה שדרכה עברו רק מי שדומים לי.
כל דבר שנשא צבע עברי, היה בשבילי כמו קיר בלתי עביר: לא ביקרתי במקומות שבהם מדברים עברית, לא האזנתי למוזיקה בעברית, לא התחברתי עם דוברי השפה. עד שהגעתי לכיתה ג׳ אשר חובת לימוד השפה העברית נכפתה עלי, ועל הכפייה הזו, היום אני מוקירה טובה. באחד השיעורים, משפט אחד חילחל פנימה, היכה ונשאר:
״מכה עוברת, מילה נשארת״. בהחלט, מילים הן כוח, הן בונות ומעצבות את מי שנהיה. לכן אני משתדלת להיאחז באמירה: "أنطق جمالًا أو تجمّل بالسكوت"- אם אין יופי בדברים, עדיף שלא לומר אותם.
בגיל ההתבגרות, משהו בי התעורר, בערה בי תשוקה לגלות את שורשיי, ואת סיפורי אבותיי. עם הזמן, התחלתי להזדהות עם החלשים, אם ברחוב ואם בעידוד קבוצת כדורגל במונדיאל. מצאתי את עצמי מחפשת וקוראת על מנהיגים ומהפכנים שזעקו צדק, מדמה את עצמי לאפריקאים בגלל צבע עורי הכהה. חיפשתי את עצמי בעמותה לנוער הערבי. רגשותיי סערו, אך משפט אחד שאבי נהג להזכיר לי תמיד, נשאר יציב: "אנחנו לא שונאים אף אחד."
הזהות הלאומית שלנו היא אוצר יקר למרות שלא בחרנו היכן להיוולד, אך קשר חזק וסמוי מחבר בינינו לבין מקום, שפה וזיכרון. בעבר, לא יכולתי להבין ולא לקבל, איך אדם שדובר ערבית יכול להכחיש את זהותו הערבית. מה עוד הוא יכול להיות? ישראלי? הרי ההמנון הלאומי הישראלי לא מייצג אותו בשום צורה – להפך, הוא מוחק את הקיום שלו.
עם השנים גדלתי, והחיים לימדו אותי, ששום דבר לא מקרי. לא העובדה שערבים משתמשים בעברית כדי להרגיש שווים יותר, לא העובדה שהם שוכחים מילים בשפת אמם, ולא העובדה שהתרבות שלהם נדחקת לשולי הזיכרון.
לזה קוראים ניכור תרבותי-נפשי, כאשר אדם מאמץ את זהותו של המדכא ונאבק בתוך עצמו, עד שהוא הופך, בלי להתכוון, לשותף פעיל בדיכוי של עמו.
המחנך והפילוסוף הברזילאי פאולו פריירה מדבר בדיוק על זה: איך המדוכאים מפנימים את ערכי המדכא ומפתחים מנגנוני הגנה שמובילים לאותו שעתוק של אלימות, של הדרה, ושל שליטה. כדי להשתחרר, צריכים להיות מודעים ולהבין מה הושתל בתוכנו ולהפוך לגורם פעיל בשינוי המציאות. בהשראת תפיסה זו, ניסה אבי יחד עם חבריו להקים בית ספר ערבי עצמאי, אך ראש העיר (יהודי) לא אפשר להם להגשים את חזונם.
כאשר התחלתי את לימודיי האקדמיים בתחום התקשורת החזותית, הייתי צריכה לעמוד בכל שיעור מול כיתה שלמה ולהציג בעברית. עבור אחרים, משימה פשוטה. עבורי, מלחמה יומיומית. הייתי צריכה להתאמץ רבות כדי לשלוט בשפה העברית. כמה קשה היה למצוא את המילים המדויקות והנכונות כשניסיתי לתרגם את מחשבותיי מערבית! תרגלתי במשך שעות, והקראתי את דבריי בזהירות, מחשש לשכוח אפילו אות אחת, או שיבינו אותי לא נכון. הרגשתי אחריות עצומה, כאילו אני מייצגת את כל החברה הערבית. מכיוון שהייתי הסטודנטית הערבייה היחידה במחזור, מתוך כמעט מאה סטודנטים. דמיינו לעצמכם את השאלות המעליבות, הבורות, המכשילות – שנאלצתי להגיב או להתחמק מהן כל יום מחדש.
הוריי הזהירו אותי מהבעת דעותיי הפוליטיות, וביקשו ממני להתרחק מכל מה שעלול להיות "רגיש". הרי כולנו יודעים שמדובר בדמוקרטיה מזויפת. אבל עצם הנוכחות שלי שם, הייתה מעשה פוליטי. מה עליי לעשות? אילו מילים לבחור? איך לדבר את האמת שלי? האם להסתיר מההורים שלי את מה שעובר עליי, או להתייעץ ולשתף? הלכתי לאיבוד, בכיתי, ולבסוף פניתי לטיפול פסיכואנליטי בשנה האחרונה ללימודים. בחרתי במטפלת, אישה ערבייה, בתקווה שתצליח להבין אותי. בפגישה הראשונה הודיתי בפניה: "אני לא יודעת לדבר. אף אחד לא מבין אותי. אני לא מצליחה לבטא את עצמי." הייתי בדיכאון, ולא ידעתי אז מה זה דיכאון. היא לא הבינה מה לא מובן, כי היא מצליחה להבין את דבריי.
במהלך חמש השנים שעברו בטיפול, הבנתי עד כמה השתיקה שלי גזלה ממני אנרגיות. אז החלטתי "לצעוק בשקט" ביום הצגת פרויקט הגמר שלי. זה קרה בדיוק בתשעה באוגוסט, יום זכר מותו של מחמוד דרוויש, המשורר שגרם לי להתאהב בשפה הערבית. נהגתי לשבת במשך שעות עם ספר השירים שלו, "עלי הזית" (1963), הספר הצהוב שליווה אותי שנים ארוכות. לכן, פתחתי את ההצגה שלי בהקראת קטע משיר "הים הזה שלי". המילים לקחו אותי חזרה לעיר האהובה שבה נולדתי וגדלתי, חיפה, אשר מלאה בסיסמאות חסרות בסיס. חיפה היא לא עיר של דו-קיום, ולא של שוויון. היא עיר מחולקת. ערבים ויהודים גרים בנפרד, מבלים בנפרד, לומדים, משחקים, יוצרים – בנפרד. אולי בפסטיבל 'חג החגים' יש מראית עין של שיתוף, אבל זו סחורה עטופה ברב־תרבותיות ממותגת, שנועדה למכור תדמית של דו־קיום.
אף אחד לא הבין מילה ממה שקראתי, חוץ מהמילה: "לי" (אותו פירוש בשתי השפות). מילה בת שתי אותיות, שמלחמות פרצו בגללה. באותו רגע בדיוק, המתח כבש את החדר. חברי ועדת ההגשה חיכו שאעבור לעברית. אז עברתי וסיפרתי להם איך זה מרגיש, כששפה שלמה נהפכת לסלנג, כשמה שנחשב לשפת אם, נתפס כלכלוך רחוב. המנחה שלי, זו שביקשה ממני לא להתייחס לנושא זה, נראתה מופתעת כי עניתי לה אז: "סלאמתכּ" – מילה "עברית־ערבית". היא שמעה נימוס, אני התכוונתי למחאה. (سلامتك = שתהיה בריא | סלאמתכּ = בסדר).
לאורך הדרך, ובמהלך המסע הטיפולי שעודו נמשך, וגם דרך העשייה שלי בתחום התקשורת החזותית, הפנמתי עוד יותר את כוחה של המילה. מילה יכולה לבנות ויכולה גם למחוק. אנחנו מתעצבים דרך השפה. דרך ההחלטה איך לדבר, מתי לדבר, ולמי. השפה היא לא רק כלי תקשורת, היא זהות. היא שייכות. היא קיום. וכאשר שפה נמחקת, לא מדובר רק במחיקת מילים. מדובר במחיקת תרבות. הניסיונות למחוק את השפה הערבית אינם רק מחיקה של ביטוי הערבית, אלא מחיקה של זיכרון וזהות, כשם שהתודעה שלנו מתעצבת מחדש בשוק הצרכני באמצעות המילים המושתלות במוחנו.
אנחנו לא רק צורכים מוצרים, אנחנו צורכים ערכים ומשמעויות, בין אם בפרסומות שמשכנעות אותנו שאנחנו קונים את "טעם החיים" (קוקה קולה) או "רצון מוחלט" (Just do it - Nike), או באסטרטגיות פוליטיות המנציחות את ההתייחסות לערבית כשפה משנית, ומחלישות את מעמדה הרשמי. זוהי רק דוגמה אחת לכוחן של מילים כאשר הן משמשות לעיצוב התודעה שלנו מבלי שנרגיש זאת.
