היבטים על כתיבה ואתיקה ומחיקה ביצירתה של נטליה גינצבורג - الكتابة،الأخلاقيات والمحي في أعمال ناتاليا غينزبرج
מהכתיבה אל האתיקה:
״לכתוב״, אמרה נטליה גינצבורג, ״זה כמו להיות במולדת. לא לכתוב - כמו להיות בגלות״.
לאקאן כתב:
Ce lieu décrit de la vérité prélude la vérité du lieu décrit. [1]
״המקום הכתוב של האמת הוא מקדים את האמת של המקום הכתוב״; הפסיכואנליזה היא מקום לאמת, וכך בפרפרזה גם הסָפרות; המקום של הכתיבה הוא המולדת; הכתיבה היא מה שמייצר מקום; הכתיבה היא האמת של המקום והיא שמייצרת מולדת; אי-כתיבה היא גלות.
נטליה גינצבורג, ילידת 1916, פרסמה את ספרה הראשון[2]בעת שהותה בגלות, בשנת 1941, כאשר הצטרפה עם שלושת ילדיה הקטנים לבעלה, לאונה גינצבורג, שהוגלה לכפר בדרום איטליה על ידי הפשיסטים. בגלות הממשית היא קיימה את מולדתה הפנימית - הכתיבה[3]; היא כתבה בשעות הקטנות, כדי לקיים מולדת פנימית בתנאים של גלות. מגע קסם זה התנפץ לרסיסים ב-25 ביולי, 1943, יום נפילת מוסוליני וכיבוש רומא על ידי הגרמנים. לאונה עזב את הכפר, היא והילדים הצטרפו אליו לרומא, חודשיים אחר כך נתפס על ידי הגסטפו, והוצא להורג. במכתבו האחרון אליה מהכלא הוא כתב[4]: ״השאיפה שלי היא שאת תחזרי לשגרת חיים רגילה ברגע שתוכלי; שתעבדי ותכתבי ותועילי לזולת״. המסר של לאונה מזכיר את הנוסחה של פרויד; ׳לאהוב ולעבוד״, כתיבה ואתיקה,שילוב שחזרה ונסחה שוב ושוב במהלך חייה[5].
בדברים שכתבה אחרי המלחמה היא מוסיפה לָקשר כתיבה-מקום-אמת את ממד הזמן - הזמן הזה,ששינה את בני האדם, ויצר הבדל בין הצעירים למבוגרים ביחס לכתיבה-מקום-אמת: ״התוודענו אל פניה האפלות ביותר של המציאות ושום דבר כבר לא יעורר בנו גועל וחלחלה, אנחנו לא יכולים לשקר בספרים שלנו, אנחנו כבולים לסבלנו, ובעומק לבנו אנו מוקירים את גורלנו״[6]. ״אני וחיי״ היא כותבת ״השתנינו לבלי הכר. רק המקצוע שלי לא השתנה[7]״.עבור נטליה ״המקצוע שלה״ הוא לא תרופה לעצבות; ״הוא לא מלטף ומעניק נחמה. הוא אדון המסוגל להצליף בנו עד זוב דם, אדון שצועק ומטיל עונשים. עלינו לבלוע רוק ודמעות ולחשוק שיניים, כדי לשרתו בשעה שהוא תובע זאת. ואז הוא עוזר לנו לעמוד על רגלינו, עוזר לנו לגבור על השיגעון ועל הטירוף, על היאוש ועל הקדחת, אבל הוא רוצה להיות השליט ומסרב להיענות לנו כאשר אנו זקוקים לו״[8].העמדה האתית ביחס למקצוע שלה, הכתיבה, היא כמו הגדרה ל׳איווי של הסופרת׳, שלא מתרצה להתענגות, מתייצב לצד האיווי, בדומה ל״איווי של האנליטיקאי״.
מאידיאל הכתיבה מהדמיון אל הדלות של הממשי
נטליה גינצבורג ראתה את עצמה כמי שדמיונה דל. היא זוכרת התערבות שעזרה לה ׳לדעת לעשות עם זה׳: ״את כותבת כתיבה אקראית וזה סיכון; את מחפשת ומקווה שתמצאי במקרה את הדבר שאת זקוקה לו, במקום שתהיה לך מודעות פנימית עמוקה״[9].קָבָּלת עצמה ״עשתה אותה סבלנית יותר ומאז בלתה את זמנה ״בסידור ובפירוק.״ והכתיבה הפכה ל״רצף מצטבר של תגליות קטנות״[10],ל- trouvaille (מציאה), מה שמזכיר את העבודה הפסיכואנליטית. הביטוי המובהק לעבודה זו הוא הרומן ״לקסיקון משפחתי״[11],בו השתחררה מהכורח להמציא והסמיכה את עצמה לכתוב מהזיכרון. רומן זה בחלקו הראשון הוא הומאז׳ לסדר הסמלי של משפחתה, לביטויים המשפחתיים, למסמני האדון, שלכדו גם את הערכים והסיפורים, שחיברו בין בני המשפחה אחרי שכבר נפוצו לכל עבר. בחלקו השני, חותר ממשי אימתני תחת הסדר הסמלי הזה ומחריבו; ״המלחמה, כך חשבנו, תביא עמה תוהו ובוהו ותחולל מיד מהפכה בחיינו, ואולם עוד שנים הוסיפו אנשים לחיות באין מפריע בבתיהם ולעסוק במה שעסקו קודם. והנה, כאשר כבר נדמה לכולנו, כי יצאנו מן העניין כמעט בלא נזק ולא יהיו שום תהפוכות, לא בתים הרוסים ולא מנוסות ורדיפות, התפוצצו פתאום פצצות ומוקשים בכל מקום. בתים קרסו תחתיהם והחוצות מלאו הריסות וחיילים ופליטים. ושוב לא היה אפילו אדם אחד שיכול להעמיד פנים כאילו לא קרה כלום, לעצום את עיניו, לאטום את אוזניו ולטמון את הראש תחת הכר- אף לא אחד. כך היתה המלחמה באיטליה״, כמו במבנה ה-חד גד יא, שמתחיל באב שקנה גדי לבנו ונגמר במלאך המוות. המסמנים שהיוו בית לסדר הסמלי בחלק הראשון, הופכים בחלקו האחרון לפטפוט,להד, להוויה שהיתה ואיננה. ממעמד של מסמני אדון הם הופכים לlalangue, שפה פנימית וחלקיקית, לקצף על פני המים - פטפוט ש״לא מפסיק שלא (לרצות) להיכתב״[12].
כמו בתפתחות ההוראה של לאקאן מהדמיוני לסמלי ועם לאקאן האחרון בשנות השבעים - על עבר הממשי,גם נטליה גינצבורג הגיבה בכתיבתה המאוחרת לגלים שעברו על אירופה עם מהפכת מאי 68, הבריגדות האדומות, הפירוק של הסדר והערכים הישנים, שהוביל למותם של צעירים שהתבגרו בשניםהאלה[13];״לנערים של היום אין זכרונות, ובעיקר אין הם מטפחים אותם״[14],כותב אוסוואלדו, ידידו המבוגר, לאנג׳ליקה אחותו של מקילה, אחרי שזה נרצח בהתנגשויות אלימות עם סטודנטים בברוז׳: ״ואת יודעת שגם למיקלה לא היו זכרונות, או שהוא מעולם לא טרח לאוורר אותם ולטפחם. מי שעדיין מטפח את הזכרונות הם אולי את, אמא שלך ואני, משום שבחיים הנוכחיים שלנו אין מה שישווה למקומות ולרגעים שחלפנו על פניהם בדרכנו. אנחנו מתנחמים בלא כלום כשאין לנו אלא- לא כלום״. הכל נמוג,חלקי, אוסף רגעים פרגמנטריים.
על הסובייקט, מי שלא נכנס בכתיבה
״והיוגם הרבה דברים שזכרתי היטב ולא נכנסו בכתיבה; דברים שעסקו בי ישירות...לאהיה לי כל רצון לדבר על עצמי״.[15]
מיהו הסובייקט של המספרת המוחקת את עצמה? באופן מפתיע סובייקט זה ״הגיח״ בטקסט שנקרא ״הפסיכואנליזה שלי״[16].בקיץ שאחרי המלחמה היא פינתה את עצמה לפסיכואנליזה. הפסיכואנליטיקאי, דוקטור B, היה איש עם מבטא גרמני, מבוגר, יהודי, יונגיאני: ״מרגע שנכנסתי הייתי מתחילה לדבר במהירות גדולה, כי חשבתי שזה מה שהוא ציפה. חשבתי שאם אשתוק הוא גם ישתוק, ואז לנוכחות שלי במשרד שלו לא תהיה משמעות. הוא הקשיב ועישן דרך פומית שנהב, האירוניה שלו, המבט הקשוב העמוק שאינו חנפני אף פעם. לא תהיתי אם היה חכם או טיפש, אבל היום אני מבינה שהאור של חוכמתו קרן עלי באופן ממשי. זו הקרינה של חוכמתו שהאירה לי את הדרך לאורכו של הקיץ השחור ההוא״.
והיא כותבת: ״שום דבר לא ניתן בחינם. ואת זה מצאתי כבלתי נסבל. אמרתי לו את זה, והוא אמר: זה היה ידוע מראש. הוא ידע מראש כל דבר- אף פעם לא יכולתי להפתיע אותו. כל מה שסיפרתי לו על עצמי הוא כבר הכיר מזמן, מפני שאחרים סבלו וחשבו על אותם דברים. זה היה מרגיז, אבל באותו זמן גם הקלה גדולה, כי במחשבות שלי עצמי, חשבתי שאני בטח מדי מוזרה ובודדה, מכדי שתהיה לי איזושהי זכות לחיות[17]״.
כך בקטע צדדי, לא מוכר, ניסחה נטליה גינצבורג בצורה בהירה וישירה את הסובייקט שלה שלאז - זה שלא נכנס בכתיבה.
1] לאקאן. הפסיכואנליזה והוראתה. כתבים. 413 (צר׳, 438)
[2]הדרך אל העיר, קולות הערב, הספריה החדשה, הקיבוץ המאוחד
[3]״קשה לאדם לספר על עצמו , הצאת כרמל,2005
[4]שם, המכתב בשלמותו בעמודים 48-50
[5]״הסגולות הקטנות״, תשע נשמות 2019.
[6]הסגולות הקטנות, בן האדם, עמ׳ 79
[7]שם, עמ׳ 76
[8]המקצוע שלי, ״קשה לאדם לדבר על עצמו״, 103
[9]קרלו לוי,סופר, איש רוח, , צייר יהודי איטלקי וידיד קרוב
[10]״קשה לאדם לדבר על עצמו״ עמ׳ 40
[11]לקסיקון משפחתי, יצא לאור בשנת1963, עמ׳ 22
[12]לאקאן, סמינר XX
[13]הרומנים, משפחה, בורגנות, מיקלה שלי והעיר והבית מבטאים את רוחהתקופה הזו.
[14]מיקלה שלי, 182-183הוצאת הספריה החדשה
[15]מההקדמה ללקסיקון משפחתי בהוצאה האיטלקית
[16] , "a place to live", selected essays of NATALIA GINZBURG, Chosen and translated by LYNN SHARON SCHWARTZ, Seven Stories Press, NEW YORK: LONDON: TORONTO MELBORNE
[17] my psychoanalysis, "a place to live
من الكتابة إلى الأخلاقيات
قالت ناتالياغينزبرج: "عندما تكتب تكون في موطنك. عندما لا تكتب - تكون في المنفى"
كتب لاكان:
Ce lieu décrit de la vérité prélude la vérité du lieu décrit. [1]
״مكان الحقيقة الموصوف هذا هو الباب لحقيقة المكان الموصوف"،
التحليل النفسي هومكان للحقيقة، وكذلك للأدب مجازًا. مكان الكتابة هو الوطن. الكتابة هي التي تخلقمكانا. الكتابة هي حقيقةالمكان وهي التي تخلق وطنا. عدم الكتابة هو منفى.
نشرت ناتالياغينزبرج، من مواليد عام 1916، أصدرت كتابها الأول[2] في العام 1941 أثناء تواجدها في المنفى، بعد انضمامها وأطفالها الثلاثة إلى زوجها، ليون جينزبرج، الذي نفاه الفاشيون إلى قرية في جنوب إيطاليا. وفي منفاها الواقعي خلقت غينزبرج وطنها الداخلي - الكتابة [3] . كانت غينزبرج تكتبفي ساعات الليل المتأخرة ساعية لخلق وطن داخلي في ظروف المنفى. تحطم هذا السحروتحول إلى شظايا في 25 تموز (يوليو) 1943، يوم سقوط موسوليني واحتلال الألمان لروما. انضمت عندها غينزبرج مع الأطفال إلى ليون الذي غادر القرية إلى روما حيث قبض عليه الجستابو بعد شهرين وحكم عليه بالإعدام. في رسالته الأخيرة إليها من السجن كتب لها ليون[4]: "أمنيتي هي أن تعودي لممارسة حياتك الطبيعية بأسرع ما يمكن؛ أن تعملي وتكتبي وتساعدي الآخرين." تذكِّرنا رسالة ليون بصياغة فرويد " أن تحب وتعمل"، كتابة وأخلاقيات، مزيج صاغته مراراوتكرار خلال حياتها[5].
في كتاباتها التي تلت الحرب، أضافت غينزبرج إلى علاقة الكتابة -المكان- الحقيقة بُعدا آخر: الزمن - هذا الزمن الذي غيّر البشر وأحدث فرقًا بين الشباب وكبار السن فيما يتعلق بالكتابة-المكان-الحقيقة: "قابلنا أكثر وجوه الواقع حلكة ولن يثير أي شيئ بعد اليوم اشمئزازنا أو ذعرنا. لا يمكننا الكذب في كتبنا، نحن أسرى معاناتنا،ونقّدر قدرنا في صميم قلوبنا"[6]. "تغيّرت وحياتي حتى بتنا غريبتين. فقط مهنتي لمتتغير"[7]، كتبت. بالنسبة لنتاليا لاتشكل "مهنتها" دواء للحزن؛ "[الكتابة] لا تداعبني ولا تواسيني. هي سيد قادر على ضربنا حتى ننزف، هي سيد يصرخويعاقب. علينا أننحتمل وأن نتجاهل الدموع وأن نصر على أسناننا لكي نخدمه في الوقت الذي يريد.وهو من ثم يساعدنا على الوقوف على أقدامنا،على التغلب على الجنون، على اليأس وعلى الحمى، لكنه يريد أن يكون الحاكم ويرفض الاستجابة لنا عندما نحتاجه". يقارب موقفها الأخلاقي فيما يتعلق بمهنتها، أي الكتابة، تعريفا لـ"رغبة الكاتبة" التي لا تستجيب للتلذّذ، بل تقف بجانب الرغبة، على منوال "رغبة المحلّل".
من مثال (Ideal) الكتابة، من الخيال إلى ضحالة الواقعي
اعتبرت نتالياغينزبرج نفسها رديئة الخيال، وهي تذكر تداخلا ساعدها على "معرفة كيفية العمل معالأمر": ״تكتبين بعشوائية وفي ذلك مخاطرة. تبحثين وتأملين العثور على ما تحتاجينه صدفة بدلا من أن يكون لديك وعياداخليا عميقا"[8]. تقبلها لذاتها "جعل منها أكثر صبرا وقد قضت وقتها منذئذ بـ "الترتيبوالتفكيك." وأصبحت الكتابة "تسلسلا تراكميامن الاكتشافات الصغيرة[9]"، (لقية)، ما يذكرنا بالعمل النفسي التحليلي. يبدو ذلك جليا في روايتها "أقوال عائلية"،[10] حيث تحررت من ضرورة الابتداع وأهلت نفسها للكتابة من الذاكرة. الجزء الأول من الرواية هو إجلال (هوماج) للترتيب الرمزي لعائلتها، للتعابير العائلية، لدلالات السيد التي جمعت في داخلها القيم والقصص التي ربطت بين أبناء عائلتها بعد تشتتهم. في جزئها الثاني،ينهش ينهش واقعيٌّ جبار بالترتيب الرمزي ويدمره: ״اعتقدنا أن الحرب كانت ستجلب معها عبثا كبيرا وتحدث انقلابا في حياتنا، لكن استمر الناس بعد سنوات بالعيش في بيوتهم دونما إزعاج وبالعمل بما عملوا به فيما قبل. والآن، عندماخيّل لنا جميعا أننا خرجنا من ذلك دون أي أذى أو انقلابات، دون بيوت مهدمة، فرار أواضطهاد، انفجرت القنابل والألغام في كل مكان فجأة. هدمت البيوت وامتلأت الساحات بالحطام والجنود واللاجئين. وبعدها لم يعد بمقدور أي شخص التظاهر بأنشيئا لم يحصل، أن يغمض عينيه، أن يغلق أذنيه وأن يدفن رأسه تحت المخدة. لا أحد. هذا ما كانت عليه الحرب في إيطاليا"، كما في كتاب الهجداه الذي يبدأ بأب يشتري لابنه جديا وينتهي بملاك الموت. الدوال التي كانت بمثابة بيت للنظام الرمزي في الجزء الأول تتحول فيالجزء الأخير منه الى ثرثرة، الى صدى، الى كينونة كانت ولم تعد. تنتقل الدوال منموقع دلالات السيد إلى lalangue، لغة داخلية وجزيئية، إلى زبد - ثرثرة "لا تتوقف من (رغبتها في) ألا تُكتب"[11]
مثل تطور التدريس لدى لاكان من الخيالي إلى الرمزي ومع لاكان الأخير في السبعينيات - باتجاه الواقعي، استجابت ناتاليا غينزبرج أيضًا في كتاباتها المتأخرة لما حدث في أوروبا مع ثورةأيار (مايو) 68، الألوية الحمراء، تفكيك النظام والقيم القديمة، ما أدى إلى موت شباب تلك الفترة[12]: "لا ذكريات للمراهقين اليوم، فهم لا يقوموا برعايتها"، يكتب أوزوالدو،صديق ميكيل الكبير في السن، لأخته أنجليكا بعد أن قُتل الأخير في اشتباكات عنيفة مع الطلاب في بروج: "أنت تعرفين أن لميكيل لم تكن هنالك ذكرياتأيضًا، أو أنه لم يحتمل عناء تهويتها ورعايتها. من لا يزال يرعى الذكريات هم ربما أنت، أمك وأنا، لأنه ما من شيء في حياتناالحالية يقارب تلك الأماكن واللحظات التي مررنا بها في طريقنا. نتعزّى بعدم في حين أننا لا نملك سوى العدم"[13]. كل شيء يتلاشى، جزئيٌّ، مجموعة لحظات متشظيّة.
عن الذات، ما لا يدخل الكتابة
"تذكرت أمورا كثيرة أخرى جيدا ولم أدخلها للكتابة، أمور تخصني مباشرة… لم تكن لدي أي رغبة بالتحدث عن نفسي"[14]
أي ذات هي ذات الكاتبة التي تمحي نفسها؟ "تطلّ" هذه الذات بشكل مفاجئ في نص عنوانه "تحليلي النفسي".[15] توجهت جينسبورغ في الصيف الذي تلا الحرب إلى تحليل نفسي. كان المحلل النفسي،دكتور ب، رجل يهودي كبير السن منتمٍ للمدرسة اليونغية ويتحدث بلكنة ألمانية: "كنت بمجرد دخولي أشرع بحديث سريع جدا، لأني اعتقدت أن هذا ما كان يتوقعه مني. اعتقدت لتوّي أنه سيصمت إذا صمتت أنا ولن يكون لتواجدي في مكتبه حينها أيّ معنى. استمع إلىودخن من خلال بزبار من العاج، سخريته، ونظرته العميقة المصغية التي لم تكن متملقة أبداً. لم أتساءل عما إذا كان ذكيا أو غبيا، لكني أدرك اليوم أن ضوء حكمته كان يشع عليّ بشكل واقعي. كان ذلك إشعاع حكمته الذي أنار لي الطريق طوال ذلك الصيف الأسود".
كتبت غينزبرج كذلك:"ليس يُعطى أي شيء مجّانا. وكان ذلك أمرا لا يطاق بالنسبة لي. أخبرته عن ذلك فقال: هذا شيء معروف. كان يعرف كل شيء مسبقًا - لم أستطع مفاجأته أبدًا. كان يعرف كل ما أخبرته به عن نفسي، لأن الآخرين عانوا وفكروا في الأمورنفسها. كان ذلكمزعجًا، ولكنه كان مريحًا جدا في الوقت نفسه، لأن في أفكاري الخاصة، اعتقدت أنني غريبة ووحيدة من أن يكون لي الحقفي العيش".
وهكذا، في مقطع جانبي وغير مألوف، صاغت ناتاليا غينزبرج ذاتها آنذاك بشكل واضح ومباشر - ذاتها التي لم تدخل الكتابة.
[1] لاكان. "كتابات"، التحليل النفسيوتدريسه. 413 (الفرنسية، 438)
[2]أصوات المساء
[3] It's Hard to Talk about Yourself
[4] It'sHard to Talk about Yourself
[5]يوجد أدلة على ذلك في كتابها TheLittle Virtues
[6] The Little Virtues
[7] TheLittle Virtues
[8]كارلو ليفي، كاتب، مثقف، رسام يهودي أيطالي وصديق مقرب
[9] It'sHard to Talk about Yourself
[10] Family Sayings
[11]لاكان، سمينار XX،ص. 74.
[12]تدل رواياتها، العائلة، البرجوازية، ميكلي والمدينة والبيت على روح العصر هذه.
[13]ميكلي
[14]من المقدمة لـ "Family Sayings" باللغة الإيطالية
[15] ,"a place to live", selected essays of NATALIA GINZBURG, Chosen and translated by LYNN SHARON SCHWARTZ, Seven Stories Press, NEW YORK: LONDON:TORONTO MELBORNE
