בשירו של מרזוק חלבי ניצב הצחוק בעמדה שלאדון: ״״אנחנו נצחק...נצחק...״. ״אנחנו נצחק הרבה״. ״ונצחק״.
פרויד אומר: ״ הבדיחה בשירות המגמה שלה מאפשרת את סיפוק הדחף כנגד מכשול החוסם את הדרך״.
לאקאן מלמד כי הצחוק (בעקבות בדיחה) מותנה בהשתייכות ל׳אותו הכפר׳ (la même paroisse). ברמת היחיד, הסובייקט, הצחוק הוא ביטוי שלהתענגות, וכיום אפשר גם להוסיף בעקבות לאקאן, של הדחיפות לחיים שביטוייה מופיעים לרוב בשירו של חלבי ושאיתה כורתת הפסיכואנליזה ברית.
את הגזענות למיניה מגדיר לאקאן כחוסר יכולת לשאת את ההתענגות של האחר.
מאז ימי המקרא היה הצחוק נחלתו של המיעוט. בתנ״ך היו אלה הנשים שצחקו: ״ותצחק שרה...״ לדבר האלוהים שתלד בן, ״ומיכל בת שאול נשקפה בעד. החלון ותרא את המלך דוד מפזז ומכרכר לפני ה׳ ותבז לו בליבה...ותאמר מהנכבד היום מלך ישראל אשר נגלה היום לעיני אמהות עבדיו כהגלות נגלות אחד הריקים״. הכתוב אינו מותיר ספק כי צחוקן של הנשים נתפש כהתנגדות לאדון - שתיהן נענשות עליו על ידי האדון הכל יכול, האל.
ההומור היהודי בגלות אירופה לא היסס להדיר את האדון גם בדמותו של האל, באמצעות הצבת דברי ה׳כפירה׳ בפיו של גוי. להלן בדיחה מתוך ׳ספר הבדיחה והחידוד׳ מאת א. דרויאנוב, שיצא לאור ב 1930: ״יום שהתחילה מלחמת העולם (הראשונה) באו שליחי הקהילות שבגרמניה לווילהלם קיסר ואמרו לו: אדוננו המלך, כל ישראל שבמדינות מלכותך גזרו תענית ציבור ויתפללו עליך שתנצח. החזיר להם ווילהלם: ... אין בה ממש. עכשו יבואו כל ישראל שבמדינות מלכותו של ניקולי, ואף הם יגזרו תענית ציבור ויתפללו עליו, שהוא ינצח, והועיל והם המרובים ייענו תחילה....אם לתפילה, התפללו לאלוהיכם שלא יתערב בדבר כלל, וכשיהיה לי עסק עם ניקולי לבדו, מובטחני שתהיה ידי על העליונה.״.
ההקשבה לשירו של חלבי הדהדה בי את בדיחות ההומור היהודי שקיבץ דרויאנוב, אותן נהגתי לקרא בילדותי, ושלפחות באחת מהן (שני יהודים ברכבת) עושים שימוש גם פרויד ולאקאן. המיעוט של גלות מזרח אירופה שחי מאות בשנים תחת בוז, השפלה ותוקפנות מצד העמים האדונים נודע בהומור שפתח ולו בכתביהם שלשלום עליכם ומנדלה מוכר ספרים.
בדיחה נוספת מתוך דרויאנוב, שלצערי אקטואלית מאוד לתקופתינו: ״יהודי וגוי ישבו בקרון אחד של הרכבת והתווכחו על המלחמה. אמר הגוי: היהודים אשמים בכל. הם הביאו את המלחמה לעולם. השיב היהודי: טועה אתה. האופניים אשמים בכל. הם הביאו את המלחמה לעולם. תמה הגוי: האופניים כיצד? החזיר לו היהודי: היהודים כיצד?״.
בפתיח לאחד מספריה מצטטת הסופרת הבריטית זיידי סמיט, שמוצאה מג׳מייקה, את הקומיקאי היהודי אמריקאי לני ברוס: ״תקלטו: אני יהודי. ריי צ׳רלס יהודי... אם אתם חיים בניו יורק...אתם יהודים. לא משנה אם אתם קתולים, אם אתם חיים בניו יורק אתם יהודים. אם אתם חיים במונטנה, תהיו גויים גם אם אתם יהודים....כושים הם כולם יהודים, איטלקים הם כולם יהודים. האירים שדחו את דתם הם יהודים....״. הבדיחה היהודית שלעיל היא אקטואלית ברוח זו.
הצחוק מדיר את הזרים, קל וחומר את האדונים למיניהם. הוא מהווה חוצץ רב כח, ששורשיו התענגותיים - ואין עוד כח ככחה של ההתענגות, של דחיפות החיים - בין האדונים לבין מאמציהם להפוך את הלא אדון לאובייקט,לעבד. הוא מנכיח את הסובייקט הלא אדון כסובייקט שאת התענגותו לא ניתן לדכא.
גי בריול כותב במאמרו ״האחרות היא אסימטרית״, בעקבות מושג ה ׳פנים׳ של לוינס: כאשר אתה ׳ללא פנים׳, בהיותך רשום בקטגוריה כל שהיא ׳מיעוט׳, ׳מהגר׳, ׳דתי׳, המאבק הראשון, בו מותנה ההיות של כל אחד,הוא לעשות הכל על מנת להפוך לנראה. זאת כדי שהעניין (la cause) ... יהיה אחוז בפנים״. ומה מנכיח את הפנים יותר מן הצחוק?
ומה באשר לאמצעיי התנגדותם של הישראלים הקרויים יהודים לשיח הלאומני המחפיץ ומבזה את המיעוט?
ובכן, אבי גבאי, העומד בראש מפלגת ׳המחנה הציוני׳ העיר עם כניסתו לתפקיד כי ׳הישראלים שכחו איך להיות יהודים׳. הגד זה,לא במובנו של האומר, נכון בעיני: שכחו איך להיות יהודים שאינם אדונים ואינם עבדים.
כך שהתנגדותי שלי היא לא לשכח שאני יהודיה.
في قصيدة مرزوق الحلبي "كلام يُقال للغرباء" تتبوأ الضُحكة موقع السيّد: "ونضحك… نضحك..". "سنضحك كثيرا"."ونضحك".
يقول فرويد:"خلال خدمتها لمسعاها، تتيح النكتة إشباع الدافع مقابل عائق يعترض الطريق".
ويعلمنا لاكان أن الضحك (عند سماع نكتة) مشروط بالانتماء إلى "نفس القرية" (la même paroisse). على مستوى الفرد، والذات، فإن الضحك هو تعبيرٌ عن تلذّذٍ، ويمكننا اليوم أن نضيف في أعقابلاكان، أن الضحك هو تعبير عن الضرورة الملحّة للحياة التي غالبًا ما تظهر تعابيرهافي قصيدة حلبي والتي يوجد للتحليل النفسي معها عهدا.
يعرّف لاكان العنصرية، على أشكالها، على أنها "عدم القدرة على تحمل متعة الآخر".
لقد كان الضحك ومنذ فترة التوراة، من نصيب الأقلية. ففي التوراة كان النساء هن من يضحكن: "وضحكت سارة" لكلمةالله بأنها ستنجب طفلا ذكرا، و- "أَشْرَفَتْ مِيخَالُ بِنْتُ شَاوُلَمِنَ الْكُوَّةِ وَرَأَتِ الْمَلِكَ دَاوُدَ يَطْفُرُ وَيَرْقُصُ أَمَامَالرَّبِّ، فَاحْتَقَرَتْهُ فِي قَلْبِهَا … وَقَالَتْ: «مَا كَانَ أَكْرَمَ مَلِكَ إِسْرَائِيلَ الْيَوْمَ، حَيْثُ تَكَشَّفَ الْيَوْمَ فِي أَعْيُنِإِمَاءِ عَبِيدِهِ كَمَا يَتَكَشَّفُ أَحَدُ السُّفَهَاءِ»" لا يترك هذاالنص شكا في أن ضحك النساء يعتبر مقاومة للسيد – وقد نالت كلتاهما، ميخال وسارة، جراء ذلك عقابهن من السيّد، الله، القادر على كل شيء.
لم تتردد الفكاهة اليهودية في المنفى في أوروبا في إقصاء السيد، حتى في صورته الإلهية، من خلال نسب كلام الكُفر إلى غير اليهودي (الـ גוי). إليكم مزحة من"كتابالنكتة والرهافة" من تأليف أ. درويانوف،الذي نُشر عام 1930: "في اليوم الذي بدأت فيه الحرب العالمية الأولى، جاء مبعوثو المجتمعات في ألمانيا إلىالقيصر فيلهلم الثاني وقالوا له: مولانا الملك، كل اليهود في ممالكك أعلنوا عن صيام وصلوات من أجلك لتفوز. فأجابهم ويلهلم: ... لا فائدة في ذلك. سيعلن اليهود في ممالك نيكولاي عن صيام وصلوات من أجله ليفوز، وستستجاب صلواتهم أولا لأنهم أكثر. أفضّل أن يصلي اليهود لربهم أن لا يتدخل أبدا، وعندما ستكون لي معركة أمام نيكولاي، سأنتصر أنا بالتأكيد."
الاستماع لقصيدة الحلبي أعاد اليّ صدى النكات اليهودية التي جمعها درويانوف، والتي اعتدت على قراءتها في طفولتي، والتي يقتبس لاكان وفرويد واحدة منها على الأقل (يهوديان في القطار). كانت الأقلية اليهودية في الشتات في شرق أوروبا، التي عاشت مئات السنين في ظل ازدراء وإهانة وعدوان من جانب "الأسياد" غير اليهود، معروفة بفكاهاتها التيظهرت أيضا في كتابات شالوم عليخِم ومندَلة موخير سْفاريم.
نكتة أخرى من Druyanov، والتي تلائم عصرنا، للأسف، تقول: "جلس يهودي وغير يهودي في قاطرة وتجادلوا عن الحرب. قال غيراليهودي: "اليهود مذنبون بكل شيء. لقدجلبوا الحرب إلى العالم". أجاب اليهودي: "أنت مخطئ. الدراجة هي المسؤولة. هيالتي جلبت الحرب إلى العالم". تساءل غير اليهودي: "الدراجة؟كيف؟" وأجابه اليهودي: "اليهود؟كيف؟"
في بداية أحد كتبها، اقتبست المؤلفة البريطانية، ذات الأصول الجمايكية،زيدي سميث الكوميدي اليهودي ليني بروس: "إفهموا، أنا يهودي، راي تشارلز يهودي،إذا كنتم تعيشون في نيويورك، فأنتم يهود. لا يهم إذا كنتم كاثوليكيين، إذا كنتمتعيشون في نيويورك فأنتم يهود حتما. إذا كنتم تعيشون في مونتانا، فأنتم غير يهود حتى لو كنتم يهودا، الزنوج جميعهم يهود، والإيطاليون جميعهم يهود. والأيرلنديون الذين رفضوا دينهم، هم من اليهود ... ". تلائم هذه النكتة عصرنا.
يقصي الضحك الأجانب والغرباء، فكم بالحري الأسياد على أنواعهم. وهو يشكّل حاجزا قويا، قاعدته تلذذيّة – وليس هناك من قوة كقوة التلذّذ والضرورة الملحّة للحياة – ما بين السادة وجهودهم لتحويل اللا سيد إلى غرض، إلى عبد. يظهر الضحك اللا سيد كذات لا يمكن كبح تلذّذها.
يكتب جي بريول في مقاله "الاختلاف هو غير متماثل"،في أعقاب مفهوم "الوجه" لليفيناس:عندما تكون "من دون وجه"، كونكمنسوب الى مجموعة ما: "أقلية"، "مهاجر"، "متدين"، يغدوالنضال الأول والذي يقترن به وجود فرد، أن تعمل كلّ ما في وسعك لكي تكون مرئيا. وهذامن أجل أن يكون شأنك (la cause) متعلقا بالوجه". وما الذي يبرزالوجه أكثر من الضحك؟
وماذا عن سبل مقاومة الإسرائيليين الذين يسمون أنفسهم "يهودا" للخطاب القومي العنصري المشيّء والمزدري للأقلية؟
آفي غباي، الذي يرأس حزب المعسكر الصهيوني، قال عند دخوله إلى المنصب أن "الإسرائيليين قد نسوا كيف يكونوا يهودًا". أنا أوافق المقولة هذه، ولكن ليس وفقالمفهوم القائل: فقدنسي الإسرائيليون كيف لهم أن يكونوا يهودا لا كسادة ولا كعبيد.
لذلك، فإن مقاومتي هي في أنلا أنسى أنني يهودية.
