במרץ השנה פרסם מוסף "ליידי גלובס" את רשימת "האקטיביסטיות של ישראל" לשנת 2019. רשימה מכובדת של נשים שמובילות מאבקים עיקשים למען חלשות וחלשים - קשישים, נפגעות סחר בנשים, דיירי הדיור הציבורי, נפגעי ונפגעות תקיפה מינית, נכים, להט"ב ועוד. מקום של כבוד ניתן גם לשפי פז, מהדמויות הבולטות במאמץ לגרש מבקשי מקלט מאפריקה. פז, דמות קיצונית שמעודדת שנאה וגזענות, הפכה במחי גיליון נוצץ אחד לפעילת זכויות אדם. והיא אינה היחידה.
השיח הפוליטי בישראל מעולם לא היה נעים הליכות וחף מתיוגים וסימונים. מ"אנשי שלומנו" ו"הג'נטלמן שיושב מימינו של בדר", דרך "יודו-נאצים" ו"מתנחבלים",וכלה ב"פושעי אוסלו", "סמולנים" ו"זועביז". אולם,בשנים האחרונות השיח גלש מגבולות המשחק הפוליטי המצומצמים לתוך המארג החברתי.
השינוי בשיח אינו מקרי. מדובר במהלך מחושב שנועד לכאורה לתקן עשורים של עוולות וחד צדדיות. בפועל, מדובר במאמצים למחוק את ההבדלים המהותיים בין בעלי הכוח לחלשים, לטשטש את מהותם של מאבקים חברתיים לשוויון והכרה, לרוקן מתוכן את שיח זכויות האדם, לבטל כל אפשרות לייצר שיח על בסיס מונחים מוסכמים ומשותפים, וכך לפגוע במהות הפעילות של ארגוני זכויות אדם.
כבר מספר שנים שבחוגי הימין עושים שימוש נרחב בטרמינולוגיה הלקוחה מעולם זכויות האדם ועולם המשפט כדי ליצור מצג שווא, שבו כל פגיעה זהה, כל הפרה שווה והניסיונות הבלתי פוסקים של השלטון וקבוצות המקורבות לו לפגוע בזכויות אדם נמצאים באותו מדרג ערכי כמו המאבק הסיזיפי והיום יומי למען ההגנה על זכויות האדם.
התעצמות התקשורת הימנית, יחד עם הרצון המבורך להציג מגוון דעות בתקשורת, שינו את השיח הציבורי באופן מהותי. בכך כמובן אין פסול כשלעצמו. גם קודם לכן השיח לא היה "מאוזן" ונקי.. אולם,בשם ה"איזון הקדוש" והלא קיים, נוצרה שפה חדשה, שבה השחור והלבן הופכים לאפור. במציאות שבה כל דעה או עמדה, בין אם יש להם גיבוי כלשהו בעמדות, מוצאות במה ואוזן קשבת, ואין מדרג פנימי מוסכם בנוגע לשום דבר, התוצאה היא שהאפור היום אפור מאוד.
פעילי זכויות האדם הקלאסיים, אלה שמבקשים להגן על החוק ועל החלשים והנדכאים, הפכו לפתע לאנשי "שמאל קיצוני" או ל"שתולים". כל ניסיון לסייע לפלסטינים משני צידי הקו הירוק וכל אירוע של מתיחת ביקורת על הממשלה מזכה בתואר "בוגדים". מצבם של "הערבים", 20 אחוז מאזרחי מדינת ישראל, חמור בהרבה היות שעצם הלגיטימיות שלהם מוטלת בספק.
מנגד, פעילי ימין קיצוני משתמשים במונח זכויות אדם כדי לעשות את המסלול ההפוך. ההגנה על מי שזכויותיהם נפגעה היא ראויה וכנה, אולם ההשוואה ברמת המטא מרוקנת את הבסיס האמיתי של מאבק למען שוויון,זכויות וחירויות.
דוגמא אחת לכך היא עו"ד איתמר בן גביר, מתלמידיו הידועים ביותר של הרב כהנא. בשבועות שקדמו לבחירות התנהלקרב סמוי ורחוק מעיני רוב הציבור על הגדרתו של בן גביר באנציקלופדיה המקוונת ויקיפדיה. בן גביר מוגדר כ"עורך דין ופעיל ימין רדיקלי ישראלי". אולם, בשלהי יולי החליט אחד הגולשים לשנות את הערך ולהגדיר את בן גביר "פעיל ימין שפוי".
שינוי זה אמנם לא עבר בשקט, אבל פתח צוהר לשיח החדש המתנהל בנושא. עורך אחד סבר שיש לשנות את הערך מימין רדיקלי לימין, אחר הסביר שלא נכון לכתוב רדיקלי כי בן גביר אינו מגדיר עצמו כך. משתתף נוסף בדיון בכלל מחה על השימוש במונח "רדיקלי" במקום"קיצוני". לאחר כחודש של ויכוחים, נחסם הערך לעריכה.
מאמצים אלה הובילו לכך שבתקשורת הממוסדת ובחלקים מהשיח הציבורי, אנשי ימין קיצוני, חלקם בעלי אידיאולוגיה גזענית מוצהרת שפסלה אותם מלרוץ לכנסת, פעילים נגד מבקשי מקלט או דמויות בולטות בקרב נאמני ארץ ישראל השלמה, איבדו מקיצוניותם והפכו ל"סתם" ימין, או במקרים מסוימים אף לפעילי זכויות אדם.
השימוש בטרמינולוגיה הזכויות אדמית גם יצרה הקבלה בין כפרים פלסטיניים עניים - שתושביהם חסרי הזכויות חיים תחת כיבוש, אינם אזרחים ואינם יכולים להשפיע על עתידם, אשר נעקרו מאדמותיהם על ידיה שלטונות הישראלים, הוצנחו במקום אחר ולא מקבלים התרי בנייה - לבין המתנחלים, שמהווים כבר שנים ארוכות מוקד כוח והם חלק בלתי נפרד מהשלטון, ומשתלטים בכוח ובאמצעות רוח גבית מהשלטון על אדמות פלסטיניות וזוכים בדיעבד להכשרה. הרי בנייה בלתי חוקית היא בנייה בלתי חוקית.
הטרמינולוגיה הזאת גם מעניקה מעמד זהה לאנשים וארגונים שפועלים לדכא בוחרים ערבים באמצעות הסתה או הפחדה, לאלה שמנסים לאפשר לאוכלוסיות מוחלשות לממש את זכותן הדמוקרטית, כאשר מעמידים לרשות אזרחים שלא זכו לקלפי קרובה, או לתחבורה ציבורית, שירותי הסעות.
אולם בכך לא מסתיים השינוי שהשיח האפור הזה מנסה ליצור. בתקופת הפייק-ניוז, בעידן שבו אנו חשופים לתקשורת המיינסטרים 24/7 ובו זמנית קרנה יורד, בשעה שבה פעמים רבות קשה להבחין בין דיווח עובדתי לדיווח עמדתי (דבר שרבים יטענו קיים מאז ומעולם) השיח הציבורי עובד שעות נוספות כדי למחוק הבדלים אידיאולוגיים ולהלבין התנהלות בלתי חוקית ופוגענית מצד השלטון.
הרשתות החברתיות מסייעות לקרוע את המסכות וה"פיד" מאכיל את תקשורת המיינסטרים. אנשי תקשורת שונים, בעלי טורים, מנחי טלוויזיה ורדיו, פרשנים מכובדים, בהם גם כאלה שזנחו כל מראית עין שלעבודה עיתונאית, מאמצים את השפה והמידע (שחלק רב ממנו כלל אינו בדוק) ומשלבים אותם במה שמתיימרת להיות עבודה עיתונאית.
השמועה הופכת לעובדה בלתי ניתנת להפרכה. כך לדוגמא, הטענה הלא מוכחת, שאף מוכחשת על ידי כל הגורמים הרשמיים, בדבר זיופים בהיקף נרחב בבחירות, הפכה ל"מנסים לגנוב לנו את הבחירות". ולאחר שבבחירות האחרונות לא חיפשו זיופים בנרות, כעת הטענה היא שבזכות הקמפיין נגד זיופים הם נעלמו. אם מישהו בכל זאת מנסה לציין עובדות, זה הרי נובע מעוד אחת ממילות הקסם של תקופתנו - "הפוזיציה".
במקביל למאמצים להטביע אות קלון על מצחם של אלה שפועלים למען עניים, מיעוטים, נשים ולהט"ב, אלה שמתנגדים לכיבוש, תומכים בחופש הביטוי ומגינים על הדמוקרטיה, נעשה ניסיון ברור לנכס ערכים דוגמת פטריוטיות או ציונות לצד אחד בלבד.
אבל אפילו זה לא מספיק. מחננו אמנם טהור, אבל המכונה בכל זאת חורקת. ושוב חייבים למצוא את מי להאשים. כך נכנס לחיינו בשנים האחרונות, וביתר שאת בשנה האחרונה, ה"דיפ סטייט" – אותו שלטון פקידים נסתר שבעצם מחליט כאן על הכל, ולא הממשלה. תיאוריית הקונספירציה מבית המדרש של הימין האמריקאי עשתה עליה וזכתה לסל קליטה רחב בישראל. המהדרין הצמידו לה כינוי יהודי-גלותי חביב: "דיפ-שטייטל". מישהו באמת יכול שלא להצטרף לחגיגה עם ביטוי מקסים שכזה?
בדרך זו הדמוקרטיה מאבדת את ערכיה האמיתיים – ערכים כמו שוויון, הגנה על מיעוטים, זכויות הפרט וזכויות קולקטיביות. "רצון הבוחר" הופך לחזות הכל ,ובו בעת אין כלל הסכמה מה הוא. מי שטוען אחרת מטיחים בו שהוא לא מקבל על עצמו את כללי המשחק הדמוקרטי. אם הוא או היא אף מעזים למתוח ביקורת, אז פעמים רבות הם מואשמים בהסתה. כאשר אין כללי שיח,הכל עובר מאפס למאה.
כל ביקורת, חדה וקשה יותר או פחות, היא הסתה, ואי גינויה – צביעות. תמיכה בחלש ולא בחזק – צביעות. בעידן"רק ביבי או רק לא ביבי", הכל שחור ולבן, חוץ מהשיח. כאשר עורך מוכר בוויקיפדיה נאלץ להזכיר כי "תלמידי הרב כהנא זה בפשטות ימין רדיקלי", אז ברור שבסיס ההסכמה שלנו כחברה רעוע. כאשר מוחקים כל מכנה משותף אפשרי מתמוסס לו השיח ומאבד מהאפקטיביות שלו ומיכולתו ליצור שינוי אמיתי.
نشر ملحق مجلة "ليدي جلوبس"في شهر آذار من هذاالعام قائمة "الناشطات في إسرائيل" لسنة 2019، التي ضمت نساءًا تقدن كفاحاتهن بحهد وعناد من أجل الضعفاء: المسنين، ضحايا الاتجار بالبشر، سكان المساكن الشعبية، ضحايا الاعتداء الجنسي، المعاقين، المثليين، وغيرهم. خصص الملحق مرتبة بارزة لشِفي باز أيضا، إحدى الشخصيات البارزة في جهودها لترحيل اللاجئين الأفريقيين. وهكذا، تحولتباز، شخصية متطرفة تدعو إلى الكراهية والعنصرية، بفضل ملحق برّاق يتيم إلى ناشطة في مجال حقوق الإنسان. وهي ليست الوحيدة.
لم يكن الخطاب السياسي في إسرائيل يوما ما، مهذبّا وخالٍ من التسميات والتصنيفات. بدءًا بـ "أنشي شلو مينو" (جماعتنا - أسم يدل على المقربين من حزب مباي خلال فترة حكمه)، "السيد الجالس بجانب بدر" (ما كان ينادي به بن غوريون مناحيم بيجين - عندما كان الأخير جالسا إلى جانب يوحانان بدر)، إلى "يودوناتسيم" (النازيين اليهود) والـ "متنحبليم" (المستو طنون الإرهابيون)، وحتى "مجر مي أوسلو"، "السمولنيم"(نعت مهين لليساريين)، والـ "ز وعابيز" (ما أطلقه يئير لابيد على النواب العرب، نسبة إلى النائبة حنين زعبي). لكن و في السنوات الأخيرة، تعدى الخطاب حدود اللعبة السياسية الضيقة ليلِجَ إلى قلب النسيج الاجتماعي.
ليس هذا التغيير في الخطاب محض صدفة. فنحن نتحدث عن سيرورة محسوبة بغيتها في الظاهر، إصلاح الغبن والأحادية التي سادت لمدة عقود. إلا أن هذه الجهود مبذولة عمليا، لمحو الاختلافات الجوهرية بين الأقوياء والضعفاء، طمس جوهر النضالات الاجتماعية من أجل المساواة والاعتراف، استنزاف خطاب حقوق الإنسان، والقضاء على أي إمكانية لبناء خطاب على أساس مفاهيم مشتركة ومتفق عليها، وبالتالي ضعضعة أنشطة منظمات حقوق الإنسان.
تستخدم الأوساط اليمينية منذ عدة سنوات مصطلحات مأخوذة من عالم حقوق الإنسان والقانون على نطاق واسع لخلق عالم كاذب تظهر فيه كل الانتهاكات والخرو قات كمتساوية، ولتبدو معه المحاولات المستمرة للسلطة والجماعات المقربة لها لانتهاك حقوق الإنسان على أنها معادلة قِيَمِيَا للنضال اليومي المُضني من أجل الدفاع عن حقوق الإنسان.
إن ازدياد قوة وسائل الإعلام اليمينية، إلى جانب الرغبة - المرحب بها - لعرض مجموعة متنوعة من الآراء في وسائل الإعلام، أدى إلى تغيير جذري في الخطاب العام. ليس هذا شيئا سيئا بحد ذاته. لم يكن الخطاب "متوازنا" ونقيا في السابق، ولكن، وباسم "التوازن المقدس" وغير الموجود، خلِقت لغة جديدة تحول فيها الأبيض والأسود إلى رمادي. في واقع يجد فيه أي رأي أو موقف - سواء كان هنالك ما يسنده كموقف أم لا - منصة وآذان صاغية، وحيث لا وجود لأي تراتبية متفق عليها بالنسبة لأي شيء، يغدو الضبابي في النتيجة ضبابي جدا اليوم.
أصبح نشطاء حقوق الإنسان التقليديون الذين يسعون لحماية القانون والضعفاء والمضطهدين فجأة "يساريبن متطر فين" أو "مدسوسين". "يحظى" كل من يحاول مساعدة الفلسطينيين، على جانبي الخط الأخضر، وكل من ينتقد الحكومة بلقب "خائن". ووضع "العرب"، الذين يشكلون 20٪ من مواطني دولة إسرائيل، أسوأ بكثيرلأن شرعيتهم مشكوك فيها.
بالمقابل، يستخدم نشطاء اليمين مصطلح حقوق الإنسان لفعل العكس. حماية الأشخاص المنتهكة حقوقهم هي جديرة وصادقة، لكن المقارنة على مستوى التعريف تفرغ النضال من أجل المساواة والحقوق والحريات من أساسه الحقيقي.
أحد الأمثلة على ذلك هو المحامي إيتامار بن جفير، أحد أشهر طلاب الحاخام كاهانا. فقد قامت في الأسابيع التي سبقت الانتخابات معركة مخفية وبعيدة عن أعين الجمهور على تعريف بن جفير في موسوعة ويكيبيديا الإلكترونية. لقد عُرّف بن جفير في ويكيبيديا على أنه "محامٍ وناشط يميني إسرائيلي راديكالي"، ولكن، في أواخر شهر تموز، قرر أحد متصفحي الموقع تغيير ذلك وتعريف بن جفير على أنه "ناشط يميني معتدل".
على الرغم من أن هذا التغيير لم يمر بهدوء، إلا أنه فتح نافذة على الخطاب الجديد الدائر حول هذا الموضوع. قال أحد المحررين أنه يجب تغييرالتعريف من "يمين راديكالي" إلى "يمين"، وأوضح آخر أنه من الخطأ تعريفه على أنه "راديكالي" لأن بن جفير لا يعرف نفسه بهذه الطريقة. احتج محرر آخر مشارك في المناقشة على استخدام مصطلح "راديكالي" بدلاً من "متطرف". بعد حوالي شهر من الجدال، تم حظر الصفحة للتحرير.
جردت هذه الجهود شخصيات يمينية متطرفة - بعضها ذات أيديولوجية عنصرية علنية حظرتها من الترشح للكنيست، ناشطين ضد اللاجئين، أو شخصيات بارزة من أصحاب رؤيا "أرض إسرائيل الكاملة" - من تطرفها في وسائل الإعلام الممؤسسة وفي الخطاب العام، وحولتهم إلى مجرد "يمين"، وحتى الى نشطاء من أجل حقوق الإنسان في بعض الحالات.
خلق استخدام معجم الاصطلاحات الحقوقية أيضا تماثلا بين القرى الفلسطينية الفقيرة - التي يعيش سكانها مجردي الحقوق تحت الاحتلال دون مواطنة وأيما قدرة على التأثير على مستقبلهم، المهجرون من أراضيهم التي صادرتها السلطات الإسرائيلية إلى أراض أخرى والذين لا يحصلون على تصاريح بناء - وبين المستو طنين الذين أصبحوا منذ سنوات عديدة مركز قوة وجزء لا يتجزأ من السلطة، والذين يستولون بقوة وبدعم من السلطات على أراضي الفلسطينيين ويحصلون على الاعتراف وتشريع الأمر لاحقا. فالبناء غير القانوني هو بناء غير قانوني.
تمنح الاصطلاحات والمفاهيم الحقوقية بالإضافة مكانة مماثلة للأشخاص والمنظمات التي تعمل على قمع الناخبين العرب من خلال التحريض أوالتخويف، وللهيئات التي تحاول إتاحة الانتخاب لمواطنين مستضعَفين لا صندوق اقتراع قريب منهم أو مواصلات عامة متاحة لهم، عن طريق تنظيم السفريات لهم إلى صناديق الاقتراع.
لكن لا ينتهي التغيير الذي يحاول هذا الخطاب الضبابي أن يخلقه، عند هذا الحد. في عصر الـ Fake News، في وقت نتعرض فيه للإعلام الممؤسس على مدار 24 ساعة في النهار والمتزامن مع خُفوت بريقه وبينما نستصعب في الكثير من المرات أن نميز بين التقارير التي تعتمد على الحقائق وبين التقارير التي تعتمد على المواقف والآراء (التي قد يقول البعض أنها قائمة منذ الأزل)، يعمل الخطاب العام بجهد لمحو الاختلافات الإيديولوجية وتبييض سلوك السلطة المهين وغير القانوني.
تساعد شبكات التواصل الاجتماعي على تمزيق الأقنعة بينما يغذي "الفيد" وسائل الإعلام الممؤسسة. يعتمد العديد من الصحفيين، كاتبي مقالات الآراء، مذيعين في الراديو والتلفزيون، ومحللين بارزين - بمن فيهم منتخلوا عن أي شكل من أشكال نزاهة العمل الصحافي - على اللغة والمعلومات (التي لا يفحص بعضها على الإطلاق) ويدمجوها في ما يزعمون أنه عمل صحافي.
تصبح الشائعات حقيقة لا يمكن دحضها. على سبيل المثال، تحوّل الادعاء غير المؤكد، الذي أنكره ودحضه جميع المسؤولين، بتزوير الانتخابات على نطاق واسع، الى "يحاولون سرقة انتخاباتنا". بعد الانتخابات الأخيرة التي لم يبحثوا عن التزويرات فيها، ظهر الادعاء أن التزويرات اختفت بفضل الحملة ضدها. إذا حاول أحدهم ذكر الحقائق، فذلك يرجع إلى كلمة أخرى من الكلمات السحرية في عصرنا - "الموقف".
بالمقابل للجهود المبذولة لطبع وصمة عار على وجوهمن يعملون من أجل الفقراء، الأقليات، النساء والمثليين، ومعارضي الاحتلال وداعمي حرية التعبير وحماة الديمقراطية، هنالك محاولة واضحة للاستيلاء على قيم مثل الوطنية أو الصهيونية من قبل جهة واحدة فقط.
لكن حتى هذا لا يكفي. معسكرنا طاهر ونقي، لكن الآلة مع ذلك تصر وتئن، وعلينا أن نجد من نلقي عليه الاتهام مجددا. هذا ما سهّل دخول الـ "DeepState" (دولة داخل دولة) - حكم مسؤولين خفي يتخذ القرارات بشأن كل شيء هنا، بدل الحكومة - إلى حياتنا في السنوات الأخيرة، وفي العام الماضي تحديدا. هاجرت نظرية المؤامرة اليمينية الأمريكية التي صاغها اليمين الأمريكي إلى إسرائيل وحظيت فيها بمخصصات هجرة دسمة. أطلق عليها المهدرين لقبا يهوديا-شتاتيا ظريفا: "Deep Shtetl" (الشتيتل هي المدن اليهودية الصغيرة التي كانت سائدة في مركز أوروبا في السنوات التي سبقت حدوث الهولوكوست). هل يستطيع أحد تفويت حفلة مع تعبير جميل كهذا؟
تفقد الديمقراطية هكذا قيمها الحقيقية، مثل المساواة، حماية الأقليات، الحقوق الفردية والحقوق الجماعية. تصبح "إرادة الناخب" واجهة كل شيء في حين أنه لا يوجد إجماع على ما هوهذا الشيء. كل من يطرح موقفا مغايرا ي يصوّب نحوه الادعاء بأنه لا يقبل قواعد اللعبة الديمقراطية. إذا تجرأ على الانتقاد، غالبًا ما يتهَّم بالتحريض. عندما لا توجد قواعد للخطاب، يكون الانتقال حادا، من صفر إلى مئة.
كل انتقادات حادة أو صعبة إلى حد ما، هي تحريض يعتبر عدم استنكارها نفاقا. دعم الضعيف وليس القوي يعتبر نفاقا. في عصر "بس بيبي أو المهم مش بيبي"، يصبح كل شيء أبيض أو أسود، باستثناء الخطاب. عندما يضطر محرر معروف في ويكيبيديا أن يذكر أن "طلاب الحاخام كاهانا هم مجرد يمين راديكالي"، يغدو واضحا أن أساس الإجماع لدينا كمجتمع هشٌّ. وعندما يتم محو كل قاسم مشترك ممكن، يضمحل الخطاب ويفقد فعاليته وقدرته على إحداث أي تغييرحقيقي.
