אז מהו "שיח אפור" בעיני?
כדי לענות על כך כדאי להתחיל בהגדרת כל אחת מהמילים המרכיבות את הביטוי המעניין.
"שיח" – על פי המילון הוא שם נרדף ל"תקשורת שוטפת, דיון או החלפת דעות."
"אפור" – על פי אותו מילון הוא "צבע בין שחור ללבן. משעמם, שיגרתי, לא מעניין וחסרי יחוד." בחרתי במילון הרשת,"מילוג", כיוון שאנחנו חיים בעידן המקוון, ולכן נראה היה לי מדויק יותר להתייחס לזירה הלשונית הפופולרית ביותר.
אם נחבר את שתי ההגדרות, הרי ש"שיח אפור" חייב להיות סוג של דיון ציבורי או תקשורתי חסר ייחוד, משעמם, שיגרתי ולא מעניין.
וזה, אכן, סוג השיח שהחברה הישראלית נכון להיום שקועה בתוכו, לטעמי כמובן.
זה לא שאין ניסיון לעניין. העיתונות "הצהובה" (על פי אותו ״מילוג״, עיתונות פרובוקטיבית, פופולרית,זולה, שמתעסקת בשערוריות רכילות ובאנשים מפורסמים) פשתה בכל. כולל במכובדים שבעיתוני העבר. אלא שכל ה"צהוב" הזה משול לענן רדיואקטיבי עכור שתחתיושממה אפורה.
זה לא שישראל חסרה מחשבה מקורית,תעוזה, עומק או עניין, בדיוק להפך; אלא שסוכני השיח בחברה הישראלית - שהם בראש ובראשונה כלי התקשורת: אתרי אינטרנט, ערוצי טלוויזיה, הרדיו והעיתונים - נגררים כבר שנים, רובם ככולם, אחרי שיח צעקני, שיטחי, סנסציוני ו.... משעמם. משמע, חזרנו לאפור.
בתרבות שיח שבה תוכניות בנושאי מדע, ספרות, שירה, פילוסופיה, תאולוגיה, סביבה או קיימות, הן שם נרדף לשעמום,כלומר, לרייטינג נמוך, ואילו תכנים שעוסקים במפורסמים, מצליחנים, או בקידום מצליחנים באמצעות תחרויות שונות ומשונות, נתפסים כמייצרים רייטינג גבוה, השיח הציבורי נידון להישאר אפור לנצח. והאחריות על השטחת הדיון והפיכתו לאפור נופלת בעיקר על הטלוויזיה המסחרית. לצערי. מקום שהיה לי בית במשך עשרים ושמונה שנות קריירה. הפכנו אפורים, משעממים וחסרי ייחוד בריצתנו המבוהלת וחסרת המעוף אחרי מה שנדמה היה לנו שעלול לעניין את צופינו. אין להתפלא על כך. כשאתה מנסה לנחש מהיעניין את הכלל, אתה חייב לדבוק בקונצנזוס, בקיים, בידוע. מקוריות, תעוזה או מחשבה אחרת, לא מסתדרות עם תרבות הרייטינג.
ואם הזכרתי את השאיפה לקונצנזוס- זהו בעיני אחד המאפיינים העמוקים יותר של השיח האפור. מדובר בשיח שלא מעורר מחלוקות, שלא מייצר דיון חדש, ששואף להתמזג בקיים במקום לערער עליו. במסגרת כללי השיח הזה מצופים מגישי חדשות, למשל, "לקרוא מהטלפרומפטר" משמע היינו כולנו מחשב אנושי.
משום מה שכח הציבור הישראלי, ואולי בעצם לא ידע מעולם, שגם מגישי חדשות הם עיתונאים, שתפקידם לדווח על הקיים, אבל בהבעת גם להביע את דעתם המנומקת על מה שקיים. אולי אפילו לערער עליו, למתוח ביקורת מנומקת, לייצר דיון חדש. לייצר שיח, שאינו אפור...
אלא שהחברה הישראלית השסועה,המקוטבת, מפחדת מדיון אמיתי ועמוק, מפחדת להחליף דעות. מי שקורא תיגר על השיח השליט, הוא שמאלן, בוגד, עוכר ישראל, ומיד מוקע כאויב העם.
אפור - זה הטרנד החדש. אתה רוצה לשמור על משרתך הבכירה? אל תעורר מהומות. הישאר אפור. אתה רוצה להצליח בעסקים? אל תביע את דעתך הפוליטית בקול רם, בוודאי אם היא לא מתיישבת עם עמדת השלטון. אל תמתח ביקורת, הישאר אפור. משעמם חסר ייחוד, בלתי נראה.
אתה רוצה להתקדם באקדמיה, במחקר,בתרבות, בשירה? הישאר אפור; או ספֵֹּק לתקשורת את מנת הדם הצהובה שלה באופן כזה שתכסה על האפור; שהסנסציה הרגעית תחליף את הדיון המהותי, העמוק, ולעיתים הכואב מדי,שעלינו לקיים.
כשבאים אליי, גם היום, צופים נאמנים, שמעריכים את עבודתי, שאוהבים את התוכנית שהובלתי שתים עשרה שנים ושאותה נאלצתי לעזוב כי רף האלימות נגדי חצה את הגבול הסביר, ומתחננים בפניי לחזור לטלוויזיה אבל לא לומר בה את דעתי, אני משיבה להם שאלמלא דעתנותו של אמיל זולא, דרייפוס היה נמק בכלא עד יום מותו; שאלמלא דעתנותו של עיתונאי אחר, בנימין זאב, לא הייתה ציונות; שאלמלא דעתנותם של עיתונאים רבים וטובים ברחבי העולם, לא היו נולדים שינויים עמוקים וחיוניים כל כך לכל חברה חפצת חיים; שדעתנות עיתונאית היא צבע הכרחי, מקור חיים ופריון של מחשבה; שהיהדות שרדה אלפיים שנות גלות, כי תרבות הוויכוח,ההעמקה, החקירה בטקסט הקדום והפרשנות החדשה לו, היו הדבר שהפרה, החייה ושימר אותה.
במסגרת חוקי השיח האפור בישראל 2019נמנעים מרבית האנשים מלהביע דעה לא פופולרית, מלנקוט עמדה, מלהילחם על מה שחשוב להם. טבענו כולנו בים האפור. תמרור האזהרה שניצב לפנינו צבוע בצבע אדום כדם.
ما هو "الخطاب الضبابي" في رأيي إذن؟
للإجابة على هذا السؤال من المجدي أن أبدأ من تعريف الكلمتين اللتين تركبان هذا المصطلح المثير للاهتمام.
"الخطاب" - تعريف هذه الكلمة في القاموس مرادف لـ "تواصل مستمر، نقاش أو تبادل للآراء".
"الضبابي" (الرمادي) - بحسب تعريف القاموس نفسه، هو "لون ما بين الأسود والأبيض. ممل، روتيني، غير مثير للاهتمام وغير مميز" اخترت القاموس الإلكتروني "ميلوج" لأننا نعيش في عصر الإنترنت، ورأيت لذلك أنه من الأدق التطرق إلى الساحة اللغوية الأكثر شعبية.
وإذا ربطنا التعريفين معا، تكون النتيجة "خطاب ضبابي" نوع من النقاش العام أو الإعلامي غير المميز، الممل، الروتيني وغير المثير للاهتمام.
وهذا هو بالفعل نوع الخطاب المنغمس فيه المجتمع الإسرائيلي اليوم، حسب رأيي بالطبع.
لا يعني هذا أن ليست هنالك محاولات لإثارة الاهتمام. الصحافة "الصفراء" (بحسب نفس القاموس، "ميلوج"، هي الصحافة الاستفزازية، الشعبية والرخيصة التي تتناول فضائح المشاهير والنميمة) آخذة بالتفشي، بما في ذلك تلك الصحف التي أعتبِرت محترمة ومهنية في الماضي. لكن كل هذا "الأصفر" بمثابة سحابة إشعاعية عكرة لا شيء تحتها سو ى عدم ضبابي.
لا تفتقر إسرائيل إلى الفكر المبدع، الجرأة، العمق أو الاهتمام، بل على العكس تماما، لكن وكلاء الخطاب في المجتمع الإسرائيلي - وهي وسائل الإعلام أولا وأخيرا: المو اقع الإلكترونية، القنوات التلفزيونية والإذاعية والصحف - تنجرّ غالبيتها منذ سنوات وراء خطاب صارخ، سطحي، أصفر، وممل. أي رمادي (ضبابي).
في ثقافة خطاب تكون فيها البرامج التلفزيونية عن العلوم والأدب والشعر والفلسفة وعلم الأديان والبيئة أو الاستدامة مرادفًاللضجر، أي تصنيفات مشاهدة (ريتينغ) منخفضة، بينما ينظَر إلى المضامين التي تتعلق بالمشاهير والفائزين في برامج المسابقات على أنها تنتج نسب متابعة ومشاهدة عالية، يحكم على الخطاب العام أن يبقى ضبابيا إلى الأبد. تقع مسؤولية تحويل النقاش ليكون سطحيا وضبابيا بالأساس على التلفزيون التجاري الذي كان بمثابة بيت لي لمدة ثمانية وعشرين عامًا في مسيرتي المهنية. لقد أصبحنا ضبابيين، مملين وغير مميزين في هرولتنا المروعة ومحدودة الأفق وراء ما يخيل لنا أن من شأنه أن يثير اهتمام مشاهدينا. ولا عجب فيذلك. فعندما تحاول تخمين ما الذي سيثير اهتمام الغالبية، عليك أن تلتزم الإجماع، الموجود، المعروف. لا مكان للابتكار، للجرأة أو التفكير خارج السرب في ثقافة تصنيفات المشاهدة.
أما الرغبة في الإجماع التي ذكرتها أعلاه، فتلك إحدى أعمق الخصائص للخطاب الضبابي، فهي تشكّل خطابا غير مثير للجدل، لا ينتج عنه نقاش جديد، ويسعى للاندماج في نقاش قائم بدلاً من تقويضه. في سياق قواعد هذا الخطاب، من المتوقع من مذيعي الأخبار، على سبيل المثال، "قراءة العناوين من شاشة التلقين (Teleprompter)"، كما لو كنا جميعنا بشرا محوسبين.
لسبب ما، نسي الجمهور الإسرائيلي، وربما لم يعرف يومًا أن مذيعي الأخبار هم أيضًا صحفيون، مهمتهم الإبلاغ عن الموجود، التعبيرعن رأيهم فيه، تقويضه وانتقاده، وأن يخلقوا نقاشا جديدا، خطابا ليس بضبابي.
لكن المجتمع الإسرائيلي المتصدع والمستقطب يخاف من نقاش حقيقي وعميق، ويخشى تغيير الآراء. من يشكك ويتحدى الخطاب السائد يتَّهم بكونه يساري، خائن، كاره لإسرائيل، ويوسَم فورا على أنه عدو الشعب.
الضبابي هو الموضة الجديدة. إن أردت الاحتفاظ بمنصبك عليك "ألّا تفتعل المشاكل". إبقَ ضبابي. من يريد أن ينجح في إدارة الأعمال عليه ألا يعبر عن رأيه السياسي على الملأ، خاصة إذا لم يتماشَ ذلك مع موقف الحكومة. محظور عليك الانتقاد وعليك أن تبقَى ضبابيا، مملا، عديم التميز، وغير مرئي.
من يريد التقدم في الجهاز الأكاديمي ، في البحث، في الأدب وفي الشعر عليه أن يبقَى ضبابيا، أو أن يزوّد الإعلام بحصة من "الأصفر" الذي يغطي على الضبابي، حتى تحل الإثارة اللحظية محل النقاش الموضوعي، العميق والمؤلم جدا، الذي يتوجب علينا القيام به.
لمدة اثني عشر عاما قدمت برنامجا تلفزيونيا - حتى اضطررتلمغادرته بسبب ردود عدوانية وجِّهت ضدي تخطَّت حدود كل ما هو مقبول. كان لهذا البرنامج عدد لا بأس به من المشاهدين المخلصين الذين يتوجهون إلّي حتى اليوم طالبين مني العودة إلى العمل في التلفزيون من دون أن أعبر عن رأيي الشخصي. أقول لهؤلاء أنه لولا إصرار إميل زولا على التعبير عن رأيه لبقي ألفريد درايفوس في السجن حتى يوم وفاته؛ أنه لولا إصرار صحفي آخر، هو ثيودور هرتسل، على التعبير عن آرائه، لما كانت هناك صهيونية؛ لولا تعبير العديد من الصحفيين الجيدين في جميع أنحاء العالم عن أرائهم لما كانت لتحدث تغييرات عميقة وحيوية لأي مجتمع يحب الحياة؛ أن الإصرار على التعبير عن الآراء في الصحافة هو صبغة ضرورية، مصدر للحياة ولخصوبة الفكر؛ أن اليهودية نجت من ألفي عام في المنفى لأن ثقافة النقاش والتعمّق والبحث في النصوص القديمة وتفسيرها الجديد هي ما أخصبها وأنعشها وحفظها.
في إطار قوانين الخطاب الضبابي في إسرائيل 2019 تمتنع الأغلبية عن التعبير عن آراء لا تحظى بشعبية وعن اتخاذ موقف وعن النضال من أجل ما هو مهم بالنسبة لها. غرقنا جميعنا في البحر الضبابي. إشارة التحذير أمامنا لونها أحمر مثل لون الدم.
