ה Uber-ich- הפרוידיאני, תורגם בעברית לאני עליון, תרגום השומר על רעיון עליונותה של הערכאה זו על האני. כיצד מושגת עליונות זו? פרויד מגלה דרך הקליניקה את מהותו של מנגנון החזרה ועמו את פעולת דחף המוות לצד דחף החיים. היתקלות זו תורמת להמשגה חדשה של המבנה הנפשי דרך פעולתן של שלושת הערכאות: אני, אני עליון וסתמי. כידוע, ביטוייו של דחף המוות מגוונים: תוקפנות, שנאה, הרס וכפי שצוין, גם מנגנון החזרה שבבסיס הסימפטום השואף בנחישות לחזור אל אותו מקום אינרטי.
עליונות זו היא תוצר המאבק בין התרבות לבין ה-Homo homini lupus [אדם לאדם זאב] שבאדם. פרויד טוען שלאחר מה שמלמדות חוויות החיים וההיסטוריה קשה לסתור את רעיון זאביות האדם, המנסה לטרוף את האחר, לנצלו, לענותו עד לקיצוניות שברצח.
מהיריקה הראשונה של התינוק הדוחה את מה שאינו מסב לו הנאה, כמו מההזדהות הדמיונית עם בבואתו כאחר, קיימות התוקפנות והשנאה באדם ולצידן הארוס נאבק. תוצר המאבק הזה הוא הופעתו של האני העליון וההזדהות עם החוקיות שהוא מייצג, מדיניות הדורשת כפיפות מסוימת לאיווי של האחר, יהיו אחר זה האב, ההמון או החברה.
בתרבות ללא נחת פרויד מציין שכל דחיפה להקרבה של ויתור על סיפוק דחפי, הופכת לבסוף לסיפוק בפני עצמו. הדבר מחזק את אכזריותו של האני העליון ועמה את הדרישה להענשה. דווקא כשאפשר היה להניח בדיוק את ההפך, שהאכזריות מתמתנת. נקודה זו מצביעה על כך שאין מדובר בפן הסימלי, בחוקיות הסימלי, אלא בהפרתו. נקודה זו מביאה את לאקאן להצהיר שהאני העליון הוא דווקא מצידה של ההתענגות: ״התענג״, מה שמהווה קול הדורש אותה ללא הפסק.
מאבק זה בין התרבות לבין דחף המוות נעוץ בסימפטום בפעולתו של האני העליון, במחסום בין איווי להתענגות. צוין קודם שמדיניות האני העליון באה לידי ביטוי מצידם של האב או של החברה. במילים אחרות, הפסיכולוגיה של היחיד באה לידי ביטוי בפסיכולוגיה של החברה, וכפי ש-ז׳.א.מילר מנסח זאת, הקולקטיב אינו אלא הסובייקט של היחיד.
אפרופו הסימפטום, לאקאן טען שהמשפחה היא סימפטום בחברה כי מסירתה של מדיניות זו, תואמת אותה בלבד, היא אינה אוניברסלית, היא משתנה ממשפחה למשפחה ואם הסובייקט של היחיד בא לידי ביטוי בקולקטיב, אפשר לומר אפוא גם שכל קבוצה/ארגון בחברה הוא עצמו סימפטום של החברה המנהל את מדיניותו האני-עליונית בדרכו.
תופעות חברתיות שונות מדגימות זאת, התנגשויות בין אזרחים לבין עצמם המשתייכות לעמדות פוליטיות או לסקטורים שונים, בין האזרחים למשטרה: הפגנות, שביתות, הכרזות, בין אזרחים לממשלה, או אפילו דרך מלחמה נגד אידאולוגיה מְבַדלת וקטלנית של קבוצות מחבלים או של מדינה אחרת.
בתקופה שבה אנו עדים לנפילתו של האב, של הפונקציה שלו, כיצד יכול הדבר להשפיע על ערכאת האני עליון בחברתי? זללנות חסרת רסן?
ראוי לציין כאן את דבריו של לאקאן באשר לשאלה מאין יגיעו הסכנות של עתיד האנושות: ״...ברור מאז [הכוונה למלחמת העולם השנייה] שהכוחות האפלים של האני העליון מתאחדים לנטישות מוגות לב ביותר של המצפון כדי להביא את האדם אל מוות המתקבל על ידי הסיבות הפחות אנושיות וכל מה שמוצג כהקרבה אינו הופך עקב זאת למעשה גבורה״. הפסיכיאטריה האנגלית והמלחמה- כתבים אחרים
אתם מוזמנים לתת לדחף לכתוב להניע אתכם ולהיכנס לדיון זה.
تُرجمت الكلمة الفرويدية Uber-ich إلى العربية بمعنى الأنا الأعلى (בעברית: אני עליון)، وهي ترجمة تحافظ على فكرة تفوق هذه الهيئة على الأنا. كيف يتحقق هذا التفوق؟ يكتشف فرويد، من خلال عمله في العيادة، جوهر آلية التكرار مرفقا بعمل دافع الموت جنبا إلى جنب مع دافع الحياة. يساهم هذا اللقاء في عملية وضع مفاهيم جديدة للبنية النفسية من خلال عمل الهيئات الثلاث: الأنا، الأنا الأعلى والهو. كما هو معروف، فإن تعبيرات دافع الموت متنوعة: العدوان والكراهية والدمار، وكما ذُكر، آلية التكرار الكامنة وراء العَرَض التي تسعى جاهدة بحزم للعودة إلى نفس المكان الخامل.
إن هذه الفوقية هي نتاج الصراع بين الحضارة وبينHomo homini lupus (الإنسان لأخيه عدو\ ذئب).
يدعي فرويد بأنه بعد ما شهدناه من تجارب الحياة والتاريخ، من الصعب نقض فكرة كون البشر ذئابا، كل فرد يحاول افتراس الآخر واستغلاله وتعذيبه إلى أقصى حد وهو القتل.
من أول بصقة يبصقها الطفل رافضا ما لا يمنحه المتعة، مثل التماهي الوهمي مع انعكاسه كالآخر، يتواجد العدوان والكراهية في الفرد، وإلى جانبهما يكافح دافع الحياة. نتاج هذا الصراع هو ظهور الأنا الأعلى والتماهي مع الشرعية التي يمثلها، وهي سياسة تتطلب تبعية معينة لرغبات الآخر، سواء كان هذا الآخر هو الأب أو الجماهير أو المجتمع.
في قلق في الحضارة، يشير فرويد إلى أن أي دفع للتضحية بالتخلي عن إشباع الدافع يصبح في النهاية إشباعا في حد ذاته. هذا يعزز قسوة الأنا الأعلى وبالتالي المطالبة بالمعاقبة. تحديدا حينما كان من الممكن افتراض العكس تماما، أي أن تلين القسوة. تشير هذه النقطة إلى أن المقصود ليس الجانب الرمزي، شرعية الرمزي، بل انتهاكه. تقود هذه النقطة لاكان إلى التصريح أن الأنا الأعلى هو في الواقع من جانب التللذذ: “تلَذَّذ"، وهو صوت يطلبه دون توقف.
هذا الصراع بين الحضارة وبين دافع الموت متجذر في العَرَض في فعل الأنا الأعلى، في الحاجز بين الرغبة والتلذذ. كما ذكر سابقا، أن سياسة الأنا الأعلى تتجلى من ناحية الأب أو المجتمع. بعبارة أخرى، تتجلى سيكولوجية الفرد في سيكولوجية المجتمع، وكما يصيغها جاك آلان ميلر، المجموعة ما هي إلا ذات الفرد.
على ذكر العرَض، يدعي لاكان أن الأسرة هي أحد الأعراض في المجتمع لأن تقديم هذه السياسة يتوافق معها وحدها، فهي ليست عالمية، وتختلف من عائلة إلى أخرى، وإذا كانت ذات الفرد تتجلى في المجموعة، فعلى ذلك يمكن القول أيضا أن كل مجموعة/منظمة في المجتمع هي بنفسها أحد أعراض المجتمع الذي يدير سياسة الأنا الأعلى الخاصة به بطريقته الخاصة.
توضح ذلك ظواهر اجتماعية مختلفة، صدامات بين مواطنين ينتمون إلى مواقف سياسية أو قطاعات مختلفة، بين المواطنين والشرطة: مظاهرات، إضرابات، تصريحات، بين المواطنين والحكومة، أو حتى من خلال الحرب ضد أيديولوجية انفصالية ومميتة لجماعات إرهابية أو لبلد آخر.
في عصر نشهد فيه انهيار الأب ووظيفته، كيف يمكن أن يؤثر ذلك على الأنا الأعلى في المجتمعي؟ الشراهة الجامحة؟
تجدر الإشارة هنا إلى كلمات لاكان فيما يتعلق بالسؤال: من أين ستأتي الأخطار في مستقبل البشرية: "... لقد كان من الواضح من حينها [أي الحرب العالمية الثانية] أن القوى المظلمة للأنا الأعلى تتحد في أكثر تخلّيات الضمير الجبانة من أجل إيصال الإنسان إلى موت تؤدي إليه الأسباب الأقل إنسانية، وأن كل ما يتم تقديمه على أنه تضحية لا يصبح بالتالي عملا بطوليا “. الطب النفسي الإنجليزي والحرب- كتابات أخرى
أنتم مدعوون للسماح لدافع الكتابة بإن يحفزكم للدخول في هذا الجدل.
