יש הבדל בין המונח לאומי לבין המונח לאומני. המילון אבן שושן מגדיר את האחרון כך: "לאומי קנאי וקיצוני,שוביניסטי, חדור רגש גאווה לאומית מופרזת הרואה את עמו נבחר ומועלה מכל העמים האחרים ורוחש שנאה או בוז כלפי עמים אחרים". ממשלת ישראל והכנסת שלה יצרו חפיפה בין שני המונחים המטשטשת את עמדתן בעיקר את זו של ראש הממשלה: יצירת אחווה הדוקה חדורה רגש גאווה לאומית מופרזת רוחשת שנאה או בוז כלפי עמים אחרים, אחווה מבַדלת בעקבות חקיקה. מעשה זה של גיבוש וניסוח החוק, שלבסוף הוביל לפעולה של הצבעה עליו והכרזה עליו כחוק יסוד, שינה את החברה הישראלית כך שלא תחזור לקדמותה. זה האפקט המכריע שלמעשה המשנה באופן רדיקלי את הווייתה של החברה.
ז.פרויד כבר התייחס לכינונה של אחווה בעקבות רצח האב. גם אם מיתוס זה מציג את דרך הפנמת החוק בהישענות על רצח האב, רצוני לשים דגש על האפקט המבַדל.
לאקאן אומר לנו זאת בצורה בהירה מאד:"המאמץ שאנו עושים להיות כולנו אחים מוכיח באופן גלוי שאין אנו אחים. אפילו עם אחינו בדם אין דבר המוכיח על כך שאנו אחיו, יכולים להיות לנו כרומוזומים רבים ביותר שהנם הפוכים לחלוטין. מניה זו של האחווה, המשאירה בצד את השאר, את החופש והשוויון,אינה עניין של מה בכך, רצוי לראות מה יש מתחתיה.
אני מכיר רק מקור אחד לאחווה – אני מתייחס לזו האנושית, מחדש ה-humus, הוא הבידול [...] אין אחווה שניתן להמשיגה אלא בהיות מופרדים ביחד, נבדלים מהשאר, אין לה שמץ של בסיס מדעי".[1]
החוק הלאומני שנחקק מחסל לגמרי עקרון דמוקרטי שעליו קמה מדינה זו: שוויון לכל תושביה ללא הבדל דת, גזע ומין.
לאן יוביל מעשה זה? הרי לשבר החברתי הזה שמחולל החוק יהיו השלכות רבות, הרבה יותר מאלה שאנו יכולים אפילו לדמיין, מאחר שמדובר בהתמוטטות יסודותיה של החברה הישראלית. העצה של לאקאן לבדוק מה מסתתר מתחת לאחווה,נראית לי נקודה מכרעת. מה אכן מסתתר מתחת לחוק זה? האם מדובר רק בסוגיה לאומנית אויש לו מניעים נוספים? במהלך ההיסטוריה היו רודנים לא מעטים שנשענו על הלהט הלאומני ועל הפחדה מפני סכנות חיצוניות לא רק למען ההגנה על האומה אלא גם כדי לבסס את שלטונם שלהם ולהפוך עצמם לאידאל בעבור כולם מתוך צימאון לכוח שאינו יודע גבול. עניין זה מעלה על פני השטח את הרלוונטיות המכרעת שקיימת באיתור מסמני האדון שלנאום, איתור המונחים הפוקדים על התנועה הרטורית שלוכדת ומהפנטת את השומעים, את הציבור, ויוצרת המון הנסחף אחר צלילי מנגינת השיח. לאקאן כבר ציין "שמעטים הם אלה שאינם נכנעים להיקסמות, להילכדות המפלצתית, בפני הקרבה של אובייקט לאלים האפלים". הוא מוסיף "שהקרבה משמעה שבאובייקט של מאוויינו אנו מנסים למצוא את העדות לנוכחותו של איווי אותו אחר , שאני מכנה כאן אל אפל"2. יש לחתור לחשיפת אותן נקודות בורקות ומסנוורות המובילות לבידול, לגזענות ואפילו לרצח.
יש מעשים הפורצים דרך מיטיבה, אחרים הפותחים בדרך מזיקה שממנה לפעמים אין חזור ורצוי להיות ערים לכך שאין ספק כי אלים אפלים נוכחים בכל מקום.
1- ז'.לאקאן, הסמינר, ספר XVII "ההופכי של הפסיכואנליזה", פרק 7,תת-פרק 4
2- ז'. לאקאן, הסמינר, ספר XI "ארבעת מושגי היסוד של הפסיכואנליזה", פרק 20, תת-פרק 3
هناك فرق بينمفهوم القوميّة ومفهوم القومجيّة. يعرّف قاموس "إبن شوشان" الأخير علىأنّه "القوميّ المتعصّب والمتطرّف، والشّوفينيّ، والمُفعم بحسّ من الفخرالقوميّ المُبالغ به، الذي يعتبر شعبه مُختارًا ومترفّعًا عن سائر الشّعوب، والذييضمر الكراهية أو الاحتقار تجاه الشّعوب الأخرى". لقد قامت حكومة إسرائيلوالكنيست التّابعة لها بخلق تطابق بين المفهومين، بطريقة تجعل موقفهما أكثر ضبابيّة،وبخاصّة موقف رئيس الحكومة: خلق أخوّة وثيقة مُفعمة بعواطف الفخر القوميّ المُبالغبه، بحيث تكنّ للشّعوب الأخرى الكراهية أو الاحتقار – أخوّة متمايزة في أعقاب سنّقانون. إنّ فعل بلورة القانون وصياغته، والذي أدّى بالنهاية، إلى عملية التّصويت علىالقانون والإقرار به كقانون أساس، قد غيّر المجتمع الإسرائيليّ إلى غير رجعة. إنّهالأثر الحاسم لفعل يُغيّر جذريًّا كيان المجتمع.
لقد تطرّق زيغموندفرويد إلى تكتّل الأخوّة في أعقاب قتل الأب. وحتّى لو كانت هذه الأسطورة تعرضطريقة تذويت القانون استنادًا إلى قتل الأب، بودّي أن أشدّد على أثر التّمايز.
يقولها لاكانبطريقة واضحة جدًّا: "إنّ الجهد الذي نبذله كي نكون جميعنا أخوة يُثبت بوضوحأنّنا لسنا أخوة. حتّى مع أخينا في الدّم ليس هناك ما يثبت من أننا إخوته، فقدتكون لدينا كروموزومات كثيرة جدا متناقضة تمامًا. إن جنون الأخوّة هذا، والذي يضعالبقية جانبًا، أي الحرّيّة والمساوة، هو ليس مسألة عابرة، ويجدر الإمعان بما يكمنفي باطنها.
أعرف مصدرًاواحدًا للأخوّة – وأقصد تلك البشريّة، أو من جديد الـ humus – وهو التّمايز [...] لا وجود لأخوّة قابلة للتّعريف إلّا في وجود مُنفصلينمعًا، متمايزين عن البقيّة، وأذ ليس هناك أيّ أساس علميّ لها إطلاقًا."[1]
إنّالقانون القومجيّ الذي سُنّ يقضي تمامًا على مبدأ ديمقراطيّ كان من الأسس التيقامت عليها هذه الدّولة: المساواة لجميع المواطنين دون تفرقة من حيث الدّيانة، أوالعرق، أو الجنس.
إلى أين يقودناهذا الفعل؟ فللشّرخ الثّقافيّ الذي يحدثه القانون سوف تكون هناك تبعات كثيرة، أكثربكثير من تلك التي يُمكننا أن نتخيّلها، إذ نحن بصدد انهيار أساسات المجتمعالإسرائيليّ. تبدو لي نصيحة لاكان بالإمعان بما يكمن في باطن الأخوّة، نقطةمفصليّة. ما الذي يستتر فعلًا في باطن هذا القانون؟ هل نتحدّث فقط عن مسألةقومجيّة أو أنّّ له دوافع إضافيّة؟ على مرّ التّاريخ، استند طغاة كثيرون إلىالعواطف القومجيّة وعلى بثّ الرّعب من المخاطر الخارجيّة، ليس فقط في سبيل حمايةالأمّة، بل من أجل ترسيخ حكمهم هم وتحويل أنفسهم إلى مثال أعلى بالنّسبة للجميع منمنطلق التّعطّش إلى القوّة التي لا تعرف حدًّا. هذه المسألة تطرح الأهمّيّةالمفصليّة في كشف الدوال السّياديّة في الخطاب، وكشف المصطلحات المُسيطرة علىالحركة البلاغيّة التي تأسر السّامعين – الجمهور – وتسحرهم، وتخلق حشدًا ينجرفوراء أنغام موسيقى الخطاب. كان قد أشار لاكان إلى أنّ "قلائل هم الذين لايخضعون للسّحر، للوقوع في الفخّ الوحشيّ، أمام تقدمة الغرض قربانًا لآلهةالظّلام". ويضيف أنّ "تقديم القربان معناه أنّ في الغرض الذي نرغبه،نحاول إيجاد دليل على حضور رغبات ذلك الآخر الكبير، الذي أطلق عليه هنا اسم إلهالظّلام."[2]علينا أن نسعى إلى الكشف عن تلك النّقاط اللّامعة والمشوّشة التي تؤدّي إلىالتّمايز، والعنصريّة وحتّى القتل.
هناك أفعال تكوننقطة انطلاق نحو طريق جيّدة، وأفعال أخرى تكون نقطة انطلاق نحو طريق مسيئة، لاعودة منها أحيانًا، ويجدر بنا أن نكون متيقّظين وأن نعلمّ أن آلهة الظّلام حاضرةفي كلّ مكان دون شكّ.
[1] ج. لاكان،السمينار، الكتاب XVII"التّحليل النّفسي رأسًا على عقب"، الفصل 7، الفصل الفرعي 4
[2] ج. لاكان،السمينار، الكتاب XI،"مفاهيم الأساس الأربعة في التّحليل النّفسي"، الفصل 20، الفصل الفرعيّ3
