א.
בפירוש החלום, מעיר פרויד בהערה קטנה –
"החלום תלוי תלות הדוקה כל כך בביטוי הלשוני עד שפרנצי העיר בצדק, שלכל שפה יש שפת חלום משלה. ככלל, חלום אינו ניתן להיתרגם לשפות אחרות וסברתי, לפיכך, שהדבר נכון לגבי ספר כמו ספר זה, המונח לפנינו."[1]
ואז הוסיף כמה שנים לאחר מכן,
"אף על פי כן, הצליח תחילה ד"ר א. א. בריל בניו יורק, ואחריו גם אחרים, לתרגם את פירוש החלום."
האם ניתן לתרגם ספר בין שפות – זו שאלה אחת, האם ניתן לתרגם חלום – זו שאלה אחרת לגמרי. בניגוד למשל לאריך פרום הגורס כי החלומות כולם באותה שפה, שפה שהיא סמלית בלבד[2]. פרויד אינו מתייחס לשפה כסמלית בלבד, "תלות הדוקה כל כך בביטוי הלשוני",זאת אומרת לא רק סמלים הניתנים לתרגום ופירוש באמצעות סמלי-שפה אחרים, ואף לא מדובר במטא-שפה. יש ב"שפת החלום" מן הלא-ניתן לתרגום.
ב.
"שפת החלום"אינה סמלית בלבד ואינה זהה לשפה היומיומית, המדוברת – גם אם נשענת עליה. האם מדובר באופן של דו-לשוניות?
אחת ההגדרות של פרויד לפעולת ההדחקה היא כשל תרגום[3], כך ב"מכתב 52" לפליס. מדובר בכשל מאחר ולא כל החומר הלא-מודע ניתן לתרגום לערכאות אחרות; למשל, יש שארית. למעשה, מרמז פרויד באותו מכתב מוקדם, "חלום אינו ניתן להיתרגם", לא רק לשפות אחרות, כי אם גם באותה השפה עצמה. שפת החלום שונה מהשפה הפורמלית במובן בו לא ניתן ליצור מילון-חלומות אוניברסלי - לא מדובר באינדקס ארכיטיפי יונגיאני. כך, גם ההדחקה וגם "שפת החלום" הם מושגים המדגישים כשל.
כאשר נדרש פרויד לשאלת האפשרות לתרגום מלא של חלום, היה עליו להזכיר לתלמידיו כי הפונקציה של החלום היא "פיסת פנטזיה הפועלת בשם תחזוקת השינה"[4]. עבורו, תכלית החלום קשורה בסיפוק, ועל כן תרגום מלא, או פירוש מלא של חלום אינם מן המשלב של משמעות החלום, וניתן למקם אותם רק בהיקשר לפרקטיקה האנליטית: למשל, אפשר לומר שפירוש החלום מסתיים כאשר לא נמצא ביטוי אסוציאטיבי נוסף בסמוך-למודע לאותו חלום שנחלם [5]. לכן לא מדובר בפירוש כל אלמנט ואלמנט בחלום, אלא בשאלות של פרקטיקה כגון – האם ישנה אסוציאציה נוספת? מכאן, שגם בפרקטיקה האנליטית אין הנחת "הושלם במלואו".הפרקטיקה האנליטית, כמו גם "שפת החלום", לוקחים בחשבון את הכשל.
"כאשר לפנינו כתב אשר בלתי ניתן לפענוח, מאחר ואיננו יודעים את השפה בה הוא בא לכדי ביטוי, אנו נבוכים מאוד, מאחר ועלינו להמתין לרישום דו-לשוני, וזה עדיין לא מקדם אותנו מאוד אם איננו יודעים דבר אודות טבע לשונו, זאת אומרת הפונטיקה שלו."[6]
במובן מסוים, פרויד ממקם את "שפת החלום" ביחס לשפה במשלב של דו-לשוניות, ככל והשפה ושפת החלום אינן חופפות; אלו שתי שפות כושלות, עם קשר וכשל ביניהן; יש תהום בין שפות.
ג.
היבט הדו-לשוניות, מובא בהצעה שלאקאן מניח בנוגע לעבודה עם מטופלים – שוב מודגש ממד הפרקטיקה, הפעם בנוגע לדיבור באנליזה,
"עבור מישהו אשר דובר גרמנית, לומר 'Signor' אינו אותו הדבר כמו לומר 'Herr'. אומר אפילו יותר על כך – זה לעולם אינוחסר משמעות כאשר מטופלים דו-שפתיים שלנו, או אלו אשר פשוט יודעים שפה אחרת, לאחר שאמרו משהו, לפתע משנים שפות. שינוי משלב זה הנו תמיד, היו בטוחים בכך, הרבה יותרנוח להם, ולעולם אינו מתרחש ללא סיבה. אם מטופל הנו באמת רב-לשוני, יש לכך משמעות. אם הוא יודע את השפה שהוא מתייחס אליה באופן לא מושלם, אז באופן טבעי יש לכך משמעות נוספת. אם הוא דו-לשוני מלידה, יש לכך אחת אחרת. אך בכל מקרה, יש לכך משמעות."[7]
באמצעות הדו-לשוניות, לאקאן מצביע על מה שאינו עובד במשלב של החד-לשוניות. הוא מצביע על תצורות סימפטומטיות בדיבור, אשר לולא היו מזוהות היה נתפס כדיבור במשלב אחד. יש כאן מהתנפצות גלי אשליית-השלם על מזח הסימפטומטיות, גם כאן נכלל כשל מסוים.
אם נלך לקיצון השני, זה של אופנות חד-לשונית, כזו בה מוחזקת אשליית-השלם, האחדות, הרי זוהי פוליטיקה מסוימת: חד-לשוניות החותרת נגד התהום הבין-שפתית (למשל, בין השפה ושפת-החלום), שפה שהיא אחד.
ד.
אם ישנה חד-לשוניות כזו, אזי נגזר עליה קביעות כאובייקט מעגן: השפה כאובייקט (מעבר?) קבוע. שפה כזו מאמצת את לשון-הציווי: הציווי לסרב לתזוזתה, לסרב לאי-התאבנותה; ללא פער, ללא תהום – שפה מגודשת. כך גם כאשר ציווי זה מופנה אל אחר בדרישה, באמצעות השפה, לציית לחוקי-התאבנותה בדיבורו שלו.
כאשר דרידה מתעמת עם 'החד-לשוניות של האחר', הוא כותב -
"בראש ובראשונה, החד-לשוניות של האחר תהיה אותה ריבונות, אותו חוק הנובע ממקום אחר, בוודאי, אך גם בעיקר שפת החוק עצמה. והחוק כשפה."[8]
מאחר והחוק נתון לפרשנות – כך למשל תפקידו של שופט – ניתן להניח כי החוק אינו ציווי מוחלט, גם אם יש בחוק מן הציווי. ככל ומתאפשרת פרשנות, כזו אשר מכוננת מרווח בציווי, פרשנות מחוררת[9],אזי איננו בחד-לשוניות מוחלטת. לעומת זאת, ככל ומתהדקת לשון-הציווי, כך הולך ומרוכז האחר כריבונות חד-לשונית והשפה לובשת את מדי-החוק המעומלנים של האוכף, השוטר.
דרידה כמו מבקש לזהות במונח 'שפה', בהיותה נאכפת בכפייה[10],חד-לשוניות כשפה מאובנת, המילה האחרונה, סֵיפָה. שפה כזו כמו מסרבת לפרשנותה, 'החוק היבש', צמצום לכדי שפת-אכיפה, לשון-ציווי. כך אין סובייקט כאפקט מסמני, אלא סובייקט תחת מרות היובש החד-לשוני, סובייקט אשר כל שנותר לו הוא לחפש מחבוא, מסתור. כך אין אזרח, כי אם נתין.
זהו החלום, דווקא בשל שימושו בשפה באופן אחר, אשר מדגיש ניסיון לחמוק מלשון-הציווי בתצורתה החד-לשונית. זהו בדיוק החלום אשר עובד עם הכשל, כשל מאפשר. ניתן לזהות משהו מכך אפילו בחלום הטראומטי, כאשר
"באנליזה ישנו ניסיון לצמצם למשפט, דרך החזרה, את מה שבלתי-אפשרי לכתוב, חזרה שתמיד נכשלת,"כאילו הדבר החשוב ביותר לחזור עליו היה ההימנעות", כאילו הדבר החשוב ביותר הוא להמשיך לחלום."[11]
זו בדיוקה חתירה לאחד - באופן אבסולוטי, בלתי-מתפשר, חד-לשוני וחד-משמעי – אשר בה נחשף הבלתי-נסבל במלוא מערומיו. חתירה לאחד (אחדות) אשר חותרת למחוק כל פער בין ערכאות, ולהכפיפן לשפה אחת, מאובנת, מגודשת. כנכתב בספר איוב -
"בְּשׁוֹט לָשׁוֹן, תֵּחָבֵא"[12]
[1] פרויד, ז.פירוש החלום (2012). הוצאת עם עובד.
[2]Fromm, Erich. (1951) The Forgotten Language, New York: Rinehart & Co.,Inc., p.7.
[3]Freud, S. (1896) “Letter 52”, from Extracts from the Fliess Papers. TheStandard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume I,p.235.
[4]Freud, S. (1943) “Untranslated Freud – (9) Some Additional Notes UponDream-Interpretation as a Whole” (1925), International Journal ofPsychoanalysis, 24: 71-75.
[5] שם.
[6]Lacan, J., Le Désir, Editions Staferala, Cours 20 Decembre 1961
[7]Lacan, J, Les formations de l’inconscient, Editions Staferala, Cours 13Novembre 1957.
[8]Derrida, J. (1998) Monolingualism of the Other; or, The Prosthesis of Origin.Stanford University Press, p. 39.
[9] המאזין בדיונים בבג"ץ סביב עילת הסבירות, ההפיכה המשטרית, פיטורי ראש השב"כ, וכיו"ב, יכול לשמוע כיצד משמשת הפרשנות את החוק לא על מנת להחילו כציווי בלבד, אלא כדי לאפשר מרווח פעולה בין טענות נחרצות, המהוות בתורן ציוויים מסדר הטענה. גם פרויד פונה תחילה אל הפרשנות, אך דרך האסוציאציה – פרקטיקה אשר מיסודה חומקת מציווי המילה כלשונה.
[10] בתגובה מקדימה למבקרים, אכן מובאה זו מוצאת מהקשרה על ידי, מאחר ודרידה במובאה זו על שפה הנאכפת במסגרת קולוניאלית. על אף ההתקה, טענתו תקפה גם באשר לדיון הקשר שפה-אחר-חוק, הלוגיקה נשמרת.
[11]Lemperou, Dafni. “Is every dream a traumatic one?”, 4+1, no. 20, 06/2024.
[12] איוב ה':כא
أ.
في كتاب تفسير الحلم، يعرض فرويد ملاحظة صغيرة:
"يعتمد الحلم بشكل وثيق على التعبير اللغوي لدرجة أن فرانزي يقول بحق أن يكل لغة لغة أحلامها الخاصة. بصورة عامة، لا يمكن ترجمة الحلم إلى لغات أخرى، ولذلك اعتقدت أن الشيء نفسه ينطبق على كتاب مثل هذا، الموجود بين أيدينا ".
ثم أضاف بعد بضع سنوات،
"ومع ذلك ، نجح الدكتور أ. أ. بريل في نيويورك، وآخرون غيره لاحقا، في ترجمة تفسير الحلم."
ما إذا كان من الممكن ترجمة كتاب من لغة لأخرى هو سؤال واحد، وما إذا كان من الممكن ترجمة الحلم هو سؤال آخر تماما. على النقيض من إريك فروم، على سبيل المثال، الذي يؤكد أن الأحلام كلها بلغة واحدة، وهي لغة رمزية فقط ، لا يتعامل فرويد مع اللغة على أنها رمزية فقط، "علاقة وثيقة مع التعبير اللغوي"، أي ليس فقط رموز يمكن ترجمتها وتفسيرها من خلال رموز لغوية أخرى، وليس المقصود ما وراء اللغة. هناك شيء في "لغة الأحلام" لا يمكن ترجمته.
ب.
"لغة الحلم" ليست رمزية فقط وليست مطابقة للّغة اليومية المنطوقة - حتى لو كانت مستمدة منها. هل هي شكل من أشكال الثنائية اللغوية؟
أحد تعريفات فرويد لفعل الكبت هو أنه فشل في الترجمة ، كما في "الرسالة 52" إلى فيليس. هو فشل لأنه لا يمكن ترجمة جميع المواد اللاواعية إلى سياقات أخرى، على سبيل المثال، هناك بقية. في الواقع، يلمح فرويد في تلك الرسالة المبكرة أنه "لا يمكن ترجمة الحلم"، ليس فقط إلى لغات أخرى، ولكن أيضا ضمن اللغة نفسها. تختلف لغة الأحلام عن اللغة الرسمية بمعنى أنه من غير الممكن إنشاء قاموس أحلام عالمي - إنها ليست فهرسا نموذجيا يونغياني. وبالتالي، فإن كلا من الكبت و "لغة الأحلام" هما مفهومان يؤكدان على الفشل.
عندما سئل فرويد عن إمكانية الترجمة الكاملة للحلم، كان عليه أن يذكر طلابه بأن وظيفة الحلم هي "قطعة من الخيال تعمل باسم استمرارية النوم" . بالنسبة له، ترتبط الغاية من الحلم بالاكتفاء، وبالتالي فإن الترجمة الكاملة، أو التفسير الكامل للحلم، ليسا من طور معنى الحلم، ولا يمكن وضعها إلا في سياق الممارسة التحليلية: على سبيل المثال، يمكن القول إن تفسير الحلم ينتهي عندما لا يتم العثور على تعبير ترابطي إضافي قريب من الوعي لذلك الحلم الذي حُلِم. لذلك، ليس المقصود تفسير كل عنصر في الحلم، وإنما أسئلة تتعلق بالممارسة مثل – هل هناك ترابط آخر؟ وبالتالي، حتى في الممارسة التحليلية لا يوجد افتراض "اكتمل بالكامل". الممارسة التحليلية، وكذلك "لغة الحلم"، تأخذان الفشل في الاعتبار.
"عندما يكون أمامنا نص لا يمكن فك شفرته، لأننا لا نعرف اللغة التي تجلى عن طريقها، ينتابنا ارتباك شديد، حيث يتعين علينا انتظار سجل ثنائي اللغة، وحتى هذا لن يعود علينا بالفائدة ما لم نكن نعرف شيئا عن طبيعة لغته، أي صوتياته."
بمعنى ما، يضع فرويد "لغة الأحلام" فيما يتعلق باللغة في طور الثنائية اللغوية، بقدر ما لا تتطابق اللغة ولغة الحلم تكونان لغتان فاشلتان، بوجود اتصال وفشل بينهما. هناك هاوية بين اللغات.
ج.
في مسألة الثنائية اللغوية، المقدمة في اقتراح لاكان فيما يتعلق بالعمل مع المعالَجين، تأكيد مجدد على نطاق الممارسة، فيما يتعلق باللغة المنطوقة في التحليل هذه المرة،
"بالنسبة لشخص يتحدث الألمانية، فإن قول"Signor" ليس هو نفسه قول "Herr". سأقول المزيد عن ذلك - إنه ليس بلا معنى أبدا عندما يغير معالَجونا ثنائيو اللغة، أو أولئك الذين يعرفون لغة أخرى، اللغات فجأة بعد قول شيء ما. كونوا متأكدين أن تغيير هذا الطور هو دائما مريح أكثر بالنسبة لهم، وهو لا يحدث أبدا بدون سبب. إذا كان المعالَج متعدد اللغات حقا، فإن لهذا تفسير. وإذا كانت معرفته باللغة التي يتعامل معها غير كاملة، فبطبيعة الحال، للأمر تفسير آخر. وإذا كان ثنائي اللغة منذ الولادة، فهناك تفسير إضافي آخر. لكن على أي حال، هناك تفسير".
يشير لاكان، باستخدام الثنائية اللغوية، إلى ما لا يمكن تفسيره في طور الأحادية اللغوية. ويشير إلى أشكال عرضية في الكلام التي، إذا لم يتم تحديدها، كان من الممكن اعتبارها كلام في طور واحد. يوجد هنا شيء من تحطيم موجات وهم الكمال على مرفأ العرضية، وهنا أيضا يوجد فشل معين.
إذا نظرنا إلى النقيض الثاني، وهو مزايا الأحادية اللغوية، تلك التي تحتفظ بداخلها بوهم الكمال، الوحدة، إذ إنها سياسة معينة: الأحادية اللغوية التي تسعى لمنع الهوة بين اللغات (بين اللغة ولغة الحلم على سبيل المثال)، لغة هي واحدة فقط.
د.
إذا كانت هناك مثل هذه الأحادية اللغوية، فقد حكم عليها أن تكون ثابتة كموضوع راسخ: اللغة كموضوع (انتقال؟) ثابت. تتبنى مثل هذه اللغة لغة الأمر: الأمر برفض حركتها، ورفض عدم تحجرها. بدون فجوة، بدون هاوية - لغة مزدحمة. وينطبق الشيء نفسه عندما يتم توجيه هذا الأمر إلى شخص آخر بمطالبته، من خلال اللغة، بإطاعة قوانينها المتحجرة في كلامه.
عندما يواجه دريدا "الأحادية اللغوية للآخر"، يكتب:
"أولا وقبل كل شيء ، ستكون للأحادية اللغوية للآخر نفس السيادة، نفس القانون المستمد من مكان آخر، بالطبع ، ولكن أيضا بشكل أساسي لغة القانون نفسها. والقانون كلغة ".
بما أن القانون قابل للتفسير - دور القاضي، على سبيل المثال - يمكن الافتراض أن القانون ليس أمر مطلق، حتى لو كان القانون يحتوي على أمر. في حال كان التفسير ممكنا، تفسير يمكنه أن يخلق ثغرة في الأمر، تفسير مثقوب ، فهو ليس في نطاق الأحادية اللغوية المطلقة. من ناحية أخرى، كلما كانت لغة الأمر أكثر إحكاما، كلما أصبح الآخر أكثر تمركزا كسيادة أحادية اللغة، وترتدي اللغة زي القانون المنشّى لمنفذ القانون، الشرطي.
يبدو أن دريدا يسعى إلى التعرف في مصطلح "اللغة"، بما أنها تفرض بالقوة ، أحادية كلغة متحجرة، على الكلمة الأخيرة، الشفا\ الحافة (סֵיפָה). وكأن مثل هذه اللغة ترفض تفسيرها، "القانون الجاف"، اختزالها إلى لغة الإنفاذ (إلزام التنفيذ)، لغة الأمر. وهكذا لن يكون هناك موضوع كتأثير دلالي، بل موضوع تحت سلطة الجفاف أحادي اللغة، موضوع لم يتبق له سوى البحث عن مخبأ، عن ملاذ. وهكذا لا يوجد مواطن، بل رعية.
هذا هو الحلم، تحديدا بسبب استخدامه للغة بطريقة مختلفة، طريقة تؤكد على محاولة التهرب من لغة الأمر في شكلها أحادي اللغة. هذا هو بالضبط الحلم الذي يعمل مع الفشل، الفشل مُمَكّن. يمكن التعرف على شيء من هذا حتى في الحلم الصادم، عندما
"في التحليل ، هناك محاولة لاختصار ما يستحيل كتابته إلى جملة، عن طريق التكرار، تكرار يفشل في كل مرة، "كما لو أن الشيء الأهم الذي يجب تكراره هو التجنب" ، كما لو أن الشيء الأهم هو الاستمرار في الحلم."
هذا هو بالضبط السعي إلى الوحدانية - بشكل مطلق، بلا هوادة، أحادي اللغة، وأحادي المعنى - حيث ينكشف ما لا يطاق بكل عريه. السعي إلى الوحدانية (الوحدة) الذي يسعى إلى محو أي فجوة بين السياقات، وإخضاعها للغة، واحدة متحجرة، ومزدحمة. كما هو مكتوب في سفر أيوب:
" من سوط من اللسان، تختبئ."
[1] فرويد ، ز. تفسير الحلم (2012). عام عوفيد للنشر.
[2] فروم، إيريك.(1951) اللغة المنسية، نيويورك: راينهارت وشركاه، ص 7..
[3] فرويد، س.(1896) "الرسالة 52"، من مقتطفات من أوراق فليس. الطبعة النموذجية للأعمال النفسية الكاملة لسيجموند فرويد، المجلد الأول، ص 235.
[4] فرويد، س. (1943) "فرويد غير المترجم - (9) بعض الملاحظات الإضافية حول تفسير الأحلام ككل" (1925)، المجلة الدولية للتحليل النفسي، 24: 71-75.
[5] هناك.
[6] لاكان، جيه،لو ديزير، طبعات ستافيرالا، كورس 20 ديسمبر 1961.
[7] لاكان، جي، تشكيلات اللاوعي، طبعات ستافيرالا، كورس 13 نوفمبر 1957.
[8] ديريدا، ج.(1998) أحادية اللغة للآخر؛ أو، الطرف الاصطناعي الأصلي. مطبعة جامعة ستانفورد، ص.39..
[9] كل من يستمع إلى جلسات الاستماع في محكمة العدل العليا حول حجة المعقولية، والانقلاب القضائي، وإقالة رئيس الشاباك، وما إلى ذلك، يمكنه أن يسمع كيف يتم استخدام تفسير القانون ليس فقط لتطبيقه كأمر، ولكن للسماح بمساحة للعمل بين الحجج الحاسمة، والتي تشكل بدورها أوامر من طور الدعوى. فرويد أيضا يلجأ أولا إلى التفسير، ولكن من خلال التداعيات - الممارسة التي، في أساسها، تتهرب من حتمية الكلمة كما هي مكتوبة.
[10] في رد تمهيدي على النقاد، قمت بإخراج هذا المقطع بالفعل من سياقه، لأن دريدا في هذا المقطع يتحدث عن اللغة المفروضة في إطار استعماري. على الرغم من الإزاحة، فإن حجته صالحة أيضا فيما يتعلق بالمناقشة السياقية اللغة- الآخر- القانون، المنطق هو ذاته.
[11] ليمبيرو،دافني. "هل كل حلم هو حلم مؤلم؟"، 4+1، رقم. 20، 06/2024..
