בזות? לא נצרכתי לזה... – גורל הבזות בעברית - إذلال؟ لم تعوزني هذه الكلمة لاستخدمها مصير الإذلال في اللغة العبرية

 לאחרונה במסגרת ישיבה של מערכת כתב העת ״פולמוס״ דנו על נושאים לגליונות הבאים והדיון החזיר אותנו לראשית היוזמה על הקמת ״פולמוס״ כחלק מתנועת ZADIG, תנועה שנוסדה תחת הקריאה לאפס בזות. תוך כדי הדיון שמתי לב למשהו שטרד את מנוחתי עוד מימיי הראשונים כחבר מערכת, לכך שלמעשה המונח ״בזות״ אינו ברורלי לחלוטין, ששימושו בעברית חמקמק ובוודאי אינו נפוץ. היה זה מעניין לגלות שעבור חברי המערכת המבוגרים יותר, שרובם דוברים שפות נוספות, המונח היה מוכר וידוע, ואילו הצעירים יותר נטו להסכים עם הרושם שלי ביחס למונח. הועלתה השערה לפיה יש קשר בין הסיטואציה הפוליטית בישראל, בייחוד הכיבוש המתמשך, לבין הדרת המילה ״בזוּת״ מן העברית. באותו רגע החלטתי לצאת לחקור את העניין לקראת ערב זה.

ראשית פניתי אל המומחה מספר אחת ללשון העברית, הד״ר אבשלום קור. כבר כאן הממצאים היו מרתקים. אבשלום הודה מיד שאינו מכיר את המילה, גם אם התבנית הלשונית שלה נשמעת הגיונית: ״מה זה בזות?... הוא מונח עברי או מילה צרפתית?״, וכשהתפלאתי על כך שאינו מכיר את המילה, הוא הסביר: ״בזות? לא נצרכתי לזה... אני אף פעם לא בזזתי ולא נבזזתי ולא בזתי... יש גם פרחים יפים וגדולים ונפוצים שאני לא יודע את שמם, כי לא נזקקתי לזה״. אבשלום אף הוסיף: ״זכות מִזָכָה; פדות מִפָדָה; לכן האפשרות של בזות היא ברורה, אבל לא יודע לאיזה צורך אני צריך אותה. אני לא מכיר מצב שבו אני צריך את המילה הזאת. לא נקלעתי למצב כזה. למשל, אהבה... התאהבתי פעם או פעמיים אז אני יודע מתי להשתמש בזה."

הוא הסביר שישנן מלים בשפה העברית שנעלמו עם השנים, כנראה לא היה צורך במילה זו ולכן היא נעלמה. לבסוף הציע לי לפנות בעניין לאקדמיה ללשון העברית, וכך עשיתי.

התכתבתי עם המזכירה המדעית של האקדמיה, גב׳ רונית גדיש. גם היא הודתה שלא הכירה את המילה. שימו לב: מומחית שנייה ללשון העברית שאינה מכירה את המילה, שאנחנו, בעקבות לאקאן, סבורים שהיא כל כך מרכזית.

אני מצטט את רונית גדיש: ״מילון אבן־שושן מביא את המילה 'בְּזוּת' ומייחסהּ ללשון ימי הביניים. ואולם המילה אינה כלולה במילון בן־יהודה וגם לא במילונים אחרים שקדמו לאבן־שושן מהדורת שנות השישים. המילה גם אינה קיימת במאגרים של מפעל המילון ההיסטורי של האקדמיה.״

רונית ציינה, כי במקור שאבן שושן מסתמך עליו - ״ספר חובות הלבבות״ מאת רבנו בחיי אבן פקודה בתרגום יהודה אבן תיבון - מדובר דווקא בצורת המקור ״בְזוֹת״ (כמו ״היות״) ולא בשם הפעולה ״בזוּת״ (כמו ״ראות״). והנה הציטוט (שער ״עבודת האלוהים״, פרק ד׳):

״והאזהרה שבחובות הלבבות. כשתוף עם הבורא בסתר. ובחונף. ואהבת עשוֹת מה שהזהיר הבורא מעשותו. והגאוה והגובה והגאון. ‫ובזוֹת בני אדם.״

אם כן, לפי המזכירה המדעית של האקדמיה ללשון, המילה ״בזוּת״ הופיעה בעברית בעקבות טעות, כן כן. לאבן שושן היו סיבות טובות לכך, כי הוא התבסס על צורה קיימת בעברית, כמו במילים ״שטות״, ״מהות״, ״ראות״, ועוד, אך למעשה מדובר בקריאה שגויה.

כשקצת לחצתי בניסיון לחלץ ממנה רעיון כיצד בכל זאת נעלמה מילה זו במהלך השנים, היא כתבה: ״יש עוד מאות מילים עבריות שחידשו סופרים או שהשתמשו בהן בפיוט או מילים נדירות מקראיות שאינן משמשות״, והוסיפה: ״בעצם מדובר במילה לא קיימת״.

בצר לי פניתי למומחה נוסף ומרכזי ללשון העברית, רוביק רוזנטל. הוא הוסיף מידע מעניין בהסבירו שחכמי ימי הביניים הכניסו חידושים רבים לאוצר המילים של העברית, במיוחד בשדות סמנטיים של רגשות ומושגים מופשטים, כיוון שהם הרגישו שהמילים התלמודיות, שהיו יותר down to earth, לא הספיקו להם. יחד עם זאת, רבים מהחידושים האֿללו לא שרדו לאורך השנים ונותרו רק במילונים. לטענתו, הסיבה המרכזית ש״בזות״ לא שרדה היא שיש לה מילים נרדפות טובות ומספקות בעברית - ביזוי, ביזיון והשפלה -ובעצם לא היה בה צורך.

אז הוא שאל אותי שאלה מעניינת: ״האם אתם, הפסיכואנליטיקאים, מרגישים בנוגע לבזות, שהמילים הנרדפות אינן מספיקות לכם?...״ כתשובה שיתפתי אותו בשני רגעים שבהם המילים הקיימות לא הספיקו עבור הפסיכואנליטיקאים וכך הופיעו ההתענגות והאיווי.רוביק קפץ ואמר שהמילה איווי בהחלט קיימת במילון, גם היא מלשון ימי הביניים ולדבריו מאותו שדה סמנטי של בזות (מעניין ליצור צימוד בין בזות לאיווי...), אבל נראה לי שאין עוררין על כך שלשיח הלאקאניאני יש תרומה בהחזרתה לשימוש בעברית ולהענקת מובן אחר למילה זו.

רוביק הסביר: ״מקצועות שונים יוצרים או מילים חדשות או בידול ומשמעות של מילים קיימות... תמיד אפשר לחדש, לרענן מילה, אני מאוד בעד זה, אבל אז צריך סוכן... שאנשים אחרים יקראו את זה ויתחילו להשתמש בזה, והסוכנים במקרה הזה יכולים להיות האקדמיה אבל אני מאוד מאוד בספק [שיעשו זאת] עם כמה מילים נרדפות... זה לא רק לגיטימי, אלא אני מאוד בעד זה, אם סוכן של מילים כאלה למשל זה אתם, פסיכואנליטיקאים, רק לצרכים שלכם, לא רק שאין בזה פסול, זה מצוין, וככה השפה מתפתחת.״ ״זה יקרה״, הוא אמר, ״אם תחליטו שזו תהיה המילה שלכם.״

רוביק גם הזהיר אותי מפני פירוש יתר ביחס לסיבה שהמילה נעלמה מהעברית. יש עוד מילים רבות שזה קרה להן, ״לא מדירים אותה בכוונה אלא יש נרדפות יותר חזקות ממנה עם שימוש יותר נרחב, יותר אינטואיטיבי, ולכן מפסיקים להשתמש בה.״ ברגע שמפסיקים להשתמש בה היא נעלמת.

הוא סיפר לי על ספר ילדים שכתב, שעלילתו מתרחשות בתוך השפה ויש בו מקום שנקרא ״טירת המילים הגבוהות״, לשם באות המילים כדי למות. המילים אומרות לילדים מהסיפור: ״ילדים, אם לא תשתמשו בנו אנחנו עוד נמות, כולנו פה גוססות.״ כנראה ״בזות״ ביקרה בטירת המילים הגבוהות.  

האם ביזוי, ביזיון והשפלה מספקות כתחליפים? האם הן מספיק נרדפות כמו הנרדפוּת של הבזוּת? אני לא בטוח... למשל עם מה שגבי יביא היום בדבריו. למעשה, הלשונאים לא הבינו את ניסיוני העיקש למצוא סיבה נעלמה לכך שהמילה ״בזות״ בוזתה על ידי הלשון העברית. מבחינתם אין לכך ממש הסבר, מלבד השימוש הקונטינגנטי של דוברי השפה, וגם אין צורך לחפש הסבר כזה. ״בזות״ איננה מיוחדת בהיעלמותה.

בהמשך להמלצה של רוביק רוזנטל, אני לא אלך לכיוון של מתן פירוש להיעלמות או לאי-קיומה שלהבזות בעברית. במקום זאת אציע כיוון אחר בעקבות המסלול ששרטטה קלאודיה ובעקבות המחקר הקטן שערכתי: המקרה של הבזות חושף פער בין הפסיכואנליזה ובין שדה הלשון המדוברת. זה מעניין לחשוב על הפסיכואנליזה כשדה חתרני ביחס ללשון המדוברת, כשדה שאינו מקבל את השפה המקובלת, היומיומית, כפי שהיא, אלא פועל עליה ואִתה, מאיר בה גוונים שנעלמו או קהו, מחדש מילים שנדחו ונשכחו, משיב אותן מתהום הנשייה, לעיתים מעניק להן מובן חדש. אבל לא כדי להישאר רק בשפה, אלא כאתיקה פעילה, שלפיה מה שקורה בלשון משפיע גם על המציאות האישית והחברתית. ולא כדי ליצור ״בידול לשוני״, כמו שקרא לזה רוביק רוזנטל, כך שהמילה תהא סגורה בדלת אמותינו הלאקאניאניות, אלא כדי להיות סוכנים של מה שנדחה ומבוזה בשפתו בחיי היום-יום.

מכאן, ניתן לראות בבהירות כמה ערב כזה הנושא את הכותרת ״בזות״ איננו מובן מאליו במחוזותינו, אפילו לא ברמה של הלשון.

בזוּת- אולי זו תהיה המילה שלנו, כדי שתהיה, בסופו של דבר, מילה של יותר ויותר אנשים.

‍

أمسية في GIEP فيموضوع "الإذلال"، هيئة تحرير دورية "بولموس في إسرائيل ZADIG"

ناقشنا خلال جلسة عقدناها مؤخرا في دورية "بولموس" مواضيع الأعداد القادمة. أعادنا النقاش إلى بداية المبادرة لإقامة "بولموس" كجزء من حركة ZADIG التي تأسست في إطار النداء لصفر إذلالي. لاحظت خلال حديثنا أمرًا أزعجني منذ أيامي الأولى كعضو في هيئة التحرير، وهو أن المصطلح "إذلال" ليسواضحًا تمامًا بالنسبة لي، وأن استخدامه في اللغة العبرية (בזות) هو غير واضح وليس شائعًا بالتأكيد. كان من المثير للاهتمام أن المصطلح مألوف لأعضاء هيئة التحرير الأكبر سنًا والمتحدثين معظمهم بلغات أخرى، بينما مال الأعضاء الأصغر سنًا للاتفاق مع انطباعي فيما يتعلق بالمصطلح. قال أحدهم أن هناك علاقة بين الوضع السياسي في إسرائيل - استمرار الاحتلال خاصة - وبين إقصاء كلمة "إذلال"من اللغة العبرية. قررت عندها أن أبحث الموضوع قبل انعقاد هذه الأمسية.

توجهت أولاً إلى الخبير الأول في اللغة العبرية، د. أفشالوم كور الذي منحني نتائج ملفتة على الفور. اعترف أفشالوم على الفور أنه لا يعرف الكلمة، على الرغم من أن مبناها اللغوي بدا له منطقيًا: "ماذا يعني "الإذلال؟"... هل هو مصطلح عبري أم كلمة فرنسية؟" عندما عبرت عن دهشتي من عدم معرفته للكلمة، قال: "الإذلال؟ (בזות) لم أحتج لهذه الكلمة أبدًا… لم ينهبني أحدٌ ولم أنهب أحدا  ولا ذللت أو ازدريت (هناك قرب في لفظ كلمتي: نهب واذلال بالعبرية – المترجم للعربية) … هنالك أيضا زهور جميلة ومنتشرة لا أعرف أسماءها. ذلك لأني لم أحتجها يوما"، وأضاف، "نبحر من الإبحار، نبدع من الإبداع، ولذلك فإن وجود كلمة "إذلال" وارد بالفعل لكنني لا أعرف ما حاجتي إليها. لا أعرف حالة أحتاج فيها إلى هذه الكلمة. لم أجد نفسي في مثل هذا الموقف. على سبيل المثال، الحب... لقد وقعت في الحب مرة أو مرتين ولذلك أعرف متى من الممكن لي أن أستخدم الكلمة".

قال أيضًا أن هناك كلمات باللغة العبرية اختفت على مر السنين، لعدم الحاجة إليها ربما، وعرض علي في النهاية أن أتواصل مع مجمع اللغة العبرية (האקדמיה ללשון העברית)، وهو ما فعلته.

تواصلت مع السيدة رونيت غاديش، السكرتيرة العلمية للأكاديمية، التي اعترفت هي أيضًا بأنها لا تعرف الكلمة. إنتبهوا: خبيرثان للغة العبرية لا يعرف الكلمة التي نعتقد نحن، في أعقاب لاكان، أنها مركزية للغاية.

أقتبس من رونيت غاديش: "ينسب قاموس ابن شوشان كلمة "الإذلال" (בזות) إلى العصور الوسطى. ومع ذلك، لا نجدها في قاموس بن يهودا، ولا في القواميس الأخرى التي سبقت ابن شوشان في نسخة سنوات الستين. ليست الكلمة موجودة في أرشيفات مشروع قاموس المجمع التاريخي".

أشارت رونيت إلى أن في المصدر الذي يعتمد عليه ابن شوشان ("كتاب الهداية إلى فرائض القلوب" الذي كتبه الحاخام يوسف ابن بقودا وترجمه يهودا إبن تيبون) يظهر الإذلال كاسم مصدر وليس كاسم دال على الفعل، كما يظهر في الاقتباس (باب "العبادة"، الفصل 4):

"والتحذيرفي فرائض القلوب. مشاركة الخالق في الخفاء. وفي التملق. وأن تحب فعل ما حذر الخالق منه. والكبرياء والعلو والجلال.و إذلال البشر".

إذا كان الأمر كذلك، حسب السكرتيرة العلمية لمجمع اللغة، ظهرت كلمة "إذلال" في العبرية من باب الخطأً، نعم نعم. كان لابن شوشان أسبابًا وجيهة لذلك لأنه اعتمد على صيغة قائمة بالعبرية، مثل كلمات "سخف" (שטות) و- "جوهر" (מהות) و- "البصر" (ראות) والمزيد، لكنها في الحقيقة قراءة خاطئة.

عندما ضغطت عليها قليلاً محاولًا الحصول علىفكرة لكيفية اختفاء هذه الكلمة على مر السنين، كتبت: "هناك المئات من الكلمات العبرية الأخرى التي تم تجديدها من قبل الكتّاب أو تم استخدامها في النشيد العبري (פיוט) أو كلمات توراتية نادرة لا يتماستخدامها" وأضافت، "هي في الواقع كلمة غير موجودة ".

اصطحبت خيبتي وتوجهت إلى خبير آخر في اللغة العبرية، روبيك روزنتال، الذي أضاف لي معلومات مثيرة للاهتمام عند شرحه أن حكماء العصور الوسطى أدخلوا ابتكارات وتجديدات كثيرة لمفردات اللغة العبرية، خاصة في المجالات الدلالية للعواطف والمفاهيم المجردة، حيث شعروا أن الكلمات التلمودية، التي كانت أكثر ملموسة وواقعية أكثر، لم تكن كافية بالنسبة لهم. في الوقت نفسه، العديد من هذه الابتكارات لم تصمد على مر السنين وبقيت في القواميس فقط. يدعي روزنتال أن السبب الرئيسي لعدم صمود "الإذلال" (בזות) هو أن لها مرادفات جيدة وكافية في العبرية وأن لم تكن هنالك أي حاجة لها.

ثم سألني سؤالًا مثيرًا للاهتمام: "هلتشعرون أنتم، المحللون النفسيون، أن الكلمات المرادفة للإذلال غير كافية لكم؟..." أجبته من خلال مشاركته بلحظتين لم يكتفِ المحللون النفسيون بهما بالكلمات القائمة ما أدى إلى ظهور الكلمات رغبة (איווי) واستمتاع (התענגות). اعترض روبيك على ذلك قائلا أن كلمة "الرغبة" (איווי) موجودة في القاموس بالتأكيد، وأنها من العصورالوسطى أيضًا وأنها، وفقا لما يقوله، من ذات الحقل الدلالي الذي للإذلال (ومن المثير فعلا بأن نخلق ربطا ما بين الإذلال والرغبة...)، لكن من الواضح أن للخطاب اللاكاني مساهمة في عودة الكلمة للاستخدام في العبرية ومنحها معنى آخر.

يفسر روبيك ذلك قائلًا: "تخلق المهن المختلفة إما كلمات جديدة أو تمايزًا ومعنى لكلمات قائمة... يمكنك دائمًا الابتكار وتحديث كلمة ما، وأنا أؤيد ذلك كثيرًا، لكنك ستحتاج بعد ذلك إلى وكيل يتيح للآخرين قراءة التجديد واستخدامه. يمكن للوكلاء في هذه الحالة أن يكونوا المجمع (האקדמיה) لكنني لا أؤمن أن يقوموا بذلك مع بعض المرادفات... ليس ذلك شرعيًا فحسب، بل أنا أؤيد ذلك كثيرًا، إذا كنتم أنتم، المحللون النفسيون، وكلاء هذه الكلمات على سبيل المثال، لاحتياجاتكم فقط، هذا ممتاز، لأنكم تساهمون في تطور اللغة"، وأضاف،"سيحدث هذا إذا قررتم أن هذه الكلمة تخصكم".

حذرني روبيك أيضًا من المبالغة في تفسير سبب اختفاء الكلمة من العبرية. حدث هذا لكلمات أخرى كثيرة، "لم تبعَد هذه الكلمات عن قصد بل لأن لها مرادفات أقوى منها تستخدَم على نطاق أوسع وبتلقائية أكبر، ما أدى إلى التوقف عن استخدام الكلمات المبعدة هذه." تختفي هذه الكلمات بمجرد التوقف عن استخدامها.

أخبرني روبيك عن كتاب أطفال كتبه تدور أحداثه داخل اللغة وفيه مكان يسمى "قلعة الكلمات العالية" تأتي إليها الكلمات لتموت. تقول الكلمات في القصة للأطفال: "إن لم تستخدمونا أيها الأطفال سنموت، كلنا نحتضر هنا" على ما يبدو، قامت "إذلال" بزيارة هذه القلعة.

هل تكفينا مرادفات الإذلال كبدائل؟ هل هي مرادفة للإذلال بما يكفي؟ لست متأكدًا من ذلك... فيما سيتحدث عنه جابي اليوم على سبيل المثال. لم يفهم مختصو اللغة محاولتي العنيدة لإيجاد سبب خفي وراء إذلال كلمة "إذلال" (בזות) داخل اللغة العبرية. ليس لذلك تفسير حقيقي بنظرهم، ما عدا الاستخدام المشروط لدى متحدثي اللغة، وليست هناك حاجة للبحث عن تفسير أيضًا. ليست كلمة "اذلال" هي الكلمة الوحيدة التي اختفت.

بناءً على توصية روبيك روزنتال، لن أتجه إلى تفسير اختفاء أو عدم وجود كلمة "إذلال" في اللغة العبرية، بل سأقترح اتجاهًا مختلفًا في أعقاب المسار الذي رسمته كلاوديا وفي أعقاب البحث الصغير الذي قمت به: تكشف حالة الإذلال عن فجوة بين التحليل النفسي وبين اللغة المحكية. من المثير للاهتمام التفكير بالتحليل النفسي على أنه متمرد على اللغة المحكية، بحيث أنه يرفض اللغة الدارجة اليومية كما هي، ويعمل معها ويؤثر عليها؛ ينير فيها أضواء خبت أو تلاشت، يجدد كلمات مبعَدة ومنسية، ويعيدها من هاوية النسيان، ويمنحها معانٍ جديدة أحيانًا. وهو (أي التحليل النفسي) لا يقوم بذلك للبقاء في اللغة فقط، بل يرى بذلك ممارسة أخلاقية نشطة، ترى بأن لما يحدث في اللغة تأثيرًا على الواقع الشخصيوالاجتماعي. لا يقوم التحليل النفسي بذلك لخلق "تمايز لغوي"، كما صاغذلك روبيك روزنتال، بحيث تحصر الكلمة في جدراننا اللاكانيية، بل لنكون وكلاء لما تم إقصاءه وإذلاله في اللغة والحياة اليومية.

من هنا، من الواضح أن أمسية بعنوان "الإذلال" ليست بديهية في منطقتنا، ولا على مستوى اللغة حتى.

الإذلال - قد تكون هذه كلمتنا ربما، لكي تصبحفي النهاية، كلمة مستخدمة من قبل المزيد والمزيد من الناس.

‍