ערבי – עברי, או איך להפריע להגנות בציוויליזציה - عربي –عبري، أو كيف نُعيق آليّات الدفاع في الحضارة
זה כבר כמה זמן, בעקבות השתתפותי עם העמיתה שלי ג'ינה באומן בתרגום לעברית של ספרו שלאריק לוראן ״ההופכי של הביו פוליטיקה״, שאני עסוק עם משפט אחד של הספר. הוא אומר,בקשר לטקסט של פרויד ״אי נחת בתרבות״ אני מצטט:
״האי נחת הזה, היה עבור פרויד, תחושה אתית משותפת בתוך התרבות״ .
משפט משונה. כי אצלי היה נוכח איך שלאקאן אומר, ב״טלוויזיה״, שמדובר בסימפטום בציוויליזציה. ואפילו יותר חזק, כאשר הוא, לאקאן,אומר: ״זה אינו הרע, אלא הטוב, שגורם את האשמה״[1].
מה הארטיקולציה של שלושת האמירות האלה?
מדוע לאקאן מדגיש כך עם הפריצה הרטורית הזו, את התגלית הפרוידיאנית של המנגנון הטפילי של האני העליון, שגורם לכך שכל מאמץ של הסובייקט נועד כדי לציית לציווי של האני העליון ״אתה צריך להיות טוב, עליך להתנהג טוב״, ושבמקום למתן את האני העליון, מוביל דווקא ל – ״אתה צריך לעשות עוד, זה לא מספיק״?
שתי הגדרות של ״סימפטום״:
ההגדרה הראשונה שניתן להזכיר של לאקאן היא: ״אמת שמתנגדת לידע״. זהו הסימפטום כחזרה של המודחק. דורה הדחיקה את השתתפותה האקטיבית בתוך הרומן של אביה אימפוטנט עם גברת קיי,אישה שהיא מעריצה ומוקירה, והנה, הסימפטום שלה, שיעול עקשן שחוזר על עצמו, מגלה את האמת שהיא מזדהה עם אקט של הקונילינגוס של האב. היא מחליפה אותו, היא תפסה את המקום של הגבר אימפוטנט, במיוחד בחיי מין, אבל גם החיי המשפחה.
אין זה המקום של האי נחת בתרבות. בתרבות, יש בוודאי חזרה של המודחק, אפשר לאמת זאת כל פעם בהזדמנות של דיבור בפומבי בתרחיש של הפוליטיקה. האי נחת בתרבות, לעומת זאת, תואם יותר את מה שלאקאן אמר על הסימפטום ב״שלישית״ שלו, ב1974: הסימפטום מגיע מהממשי, הוא כמו דג קטן זולל, שמאכיל את עצמו במובן. המגיפות של מחלות הנפש, שיא של שימוש באופיאטים, בתי אבות לעובדי היי טק שבגיל 30 שכבר מרגישים ״בגיל הזהב״, בגלל מהירות ההתקדמות של התחום יכולים להיות דוגמאות טובות. סדרות של אי נחת ממוקמות בשדה של הכלכלה של הניאו ליברליזם. יש לי עמיתים בארגנטינה שחושבים שהליברליזם הינו ההתגלמות עצמה של אי הנחת בתרבות. לדעתי זו שגיאה. פרויד לא התייחס, במה שהוא כינה'אי נחת', לאופן מסוים של תרבות או ממשל, אלא לדבר מה שהינו אינהרנטי בתוך הציוויליזציה,משהו מבני, שהמילה בצרפתית décalage מתארת היטב. זה לא בכדי שלאקאן אומר ב״שלישית״ שלו:
״זה בכל אופן מהאי הנחת שפרויד מציין, מהאי נחת בתרבות, שכל ההתנסות שלנו נובעת״.
לכן זה לא מוביל רחוק להגיד כאנאליטיקאים – ואלוהים יודע מה זה אומר, "מחוץ לקליניקה שלך", כאשר קשה כבר לומר מה זה "בתוכה" — ״אתם רואים, אתם סובלים מהקפיטליזם, או מניאו ליברליזם. זהו אותו מקום שתופס ארנסט קריס שאומר לאנליזנט שלו שהוא טועה, שהוא לא עשה פלגיאט, כי הוא ראה את הספר וזה לא כך. מעניין שפרויד מתמקם באותו צד של האזרחים ביחס לאי הנחת.
אני מאמין שמדובר על לעשות באופן ש – ״מפריעים להגנות״ בציוויליזציה. להפריע להגנות זה יכול להיות, עם כל הכבוד שצריך, להאמין פחות באופן מעשי,, בהוד המלכות של החוקים. חוקים יכולים להיות משוגעים. ברטאן ראסל, בלי להיות אנאליטיקאי, אחרי שהיה בסין וברוסיה, היכן שפגש את לנין, כתב, שאם זה נכון שקונפוציוס היה זה שידע למסור ״לדעת לחיות״ מסוים עם המסמן אדון, הטאואיסטים הם אלה שיכלו לתת פרספקטיבה אחרת, זאת שמראה שקיימת גם האפשרות שלא לפעול, לא לפעול, שגם לו יש את הכוח שלו. 'ערבי – עברי' זה השם של אוריינטציה שלוקחת בחשבון את שתי העמדות האלה, אך שמתיימרת להצביע לממשי אחר. בלי להתעלם מהמסמן אדון, אבל בלי לשכוח שזה מראית עין. בלי להתעלם מה-לא לפעול, אבל בלי לשכוח שיש גם את ה-״לעשות״. מוסדות, רב שיח, אוריינטציות, אשר רושמים את הדחף כ-״הד, בגוף, שיש אומר״.
[1] מכתב55 של פרויד לפלייס: ״ הוא היה פרוורטי, לכן בריא״.
منذحين، وفي أعقاب مشاركتي زميلتي جينا باومان في ترجمة كتاب أريك لوران "نقيض البيوسياسي"، وأنا مشغول بجملة واحدة من الكتاب. يقول لوران، متطرقا لنصفرويد "قلق في الحضارة":
"هذاالقلق كان،بالنسبة لفرويد، شعورًا أخلاقيًا مشتركًا في الحضارة".
جملة غريبة. اذ كان حاضر لديّ ما قاله لاكان في الكتيّب "تلفزيون"، باننانتحدّث عن عَرَضٍ في الحضارة.
وحتى أكثر حدة من ذلك، عندما يقول لاكان: "انه ليس الشر، وانما الخير، ما يسبّب الشعورَ بالذنب".
ما هو الربط المفصلي بين هذه المقولات الثلاث؟
لماذا يؤكد لاكان على هذا النحو، مع تلك الانطلاقة الخطابيّة، الاكتشافَ الفروي ديللآلية المتطفلة للأنا الأعلى، والذي يؤدي لأن يكون منحى كلّ مجهودٍ للذات باتجاهالانصياع لأوامر الأنا الأعلى،" عليك أن تكون جيدًا ، عليك أن تتصرف بشكل جيد". وبدلا من تهدئة الأنا الأعلى ، يؤدي ذلك لـِ- "عليك القيام بالمزيد، هذا غير كاف"؟ .
تعريفان للعرض:
التعريف الأول الذي من الممكن ذكره للاكان هو أنه: "حقيقةٌ مقاومةٌ أو رافضة للمعرفة". وهذاهو العرض كعودةللمكبوت. قامت دورا بكبت مشاركتها الفعالة في قصة حب والدهاالعاجز مع السيدة كاي، تلك الامرأة التي كانت (دورا) معجبة فيها وتقدّرها، وهاهو عَرَضُها، على شكل سُعال عنيد ومتكرّر، يكشف عن حقيقة تماهيها مع فعل أبيهاالجنسي. وهي تستبدله، فقد تبوأت مكان الرجل العاجز خاصة بالحياة الجنسية وكذلك بالحياة العائلية.
ليس هذا المكان مكان القلق الحضاري. ففي الحضارة هنالك بالتأكيد عودة للمكبوت, ومن الممكن التحقق من ذلك كل مرة تكون فيها فرصةٌ لحديث علني يتعلق بالحدث السياسي. القلق الحضاري، بالمقابل، يلائم أكثر ما قاله لاكان عن العرض في محاضرته المكناة بـ"الثالثة" من سنة 1974: العرَض يأتي من الواقعي، إنه مثل سمكة صغيرة شرهة، تُغذّي نفسها بالمفهوم. أوبئة الأمراض النفسية، ذروة الاستخدام للمواد الأفيونية, دور عجزة تأوي موظفي هايتك منأبناء الـ 30 ويشعرون انهم قد وصلوا جيل الشيخوخة (الجيل الذهبي)، بسبب سرعةالتقدم بالمجال يمكن اعتبارهم أمثلة جيدة. سلاسل من هذا القلق موجودة في حقل الاقتصادلليبرالية الجديدة. لدي زملاء في الأرجنتين يعتقدون أن الليبرالية هي التجسيد بعينه للقلق في الحضارة، وبرأيي هذا غير صحيح. لم يتطرق فرويد في ما أسماه بالقلق الحضاري،الى شكل محدد من الحضارة أو نظام الحكم، وإنما لشيء ما متأصل داخل الحضارة، شيءبنيوي تصفه جيدا الكلمة الفرنسية.décalage ليس صدفة أن لاكان قال في محاضرته "الثالثة":
"إن تجربتنا بأشملها تنبع بكل الأحوال من ذلك القلق الذي يشير له فرويد، القلق في الحضارة".
لذلك لا يوصلنا الامر بعيدًا ان نقول كمحللين - والله أعلم ما هو معنى أن تكون محللا "خارج عيادتك الخاصة"، وعندما قد أصبح من الصعب علينا أن نقول ما معنى هذا الأمر "في داخلها" – : "أترون، أنتم تعانون من الرأسمالية أو من الليبرالية الجديدة". إنه نفس المكان الذي يشغله ارنست كريس حيت يقول للمتحلّل بأنه مخطئ، وأنه لم يقم بالانتحال لأنه رأى الكتاب وبأن الأمر ليس كذلك. من الملفت للنظر بأن فرويد يتواجد في نفس الجانب الذي يتواجد فيه المواطنون بالنسبة للقلق الحضاري.
إنني أؤمن أن الحديث يدور عن أن نعمل على نحو "نُعيق معه آليات الدفاع" في الحضارة. من الممكن لإعاقة اليات الدفاع أن تحصل من خلال أن نؤمن أقل وبشكل عملي، بجلالة القوانين، مع الاحترام المطلوب لها. من الممكن للقوانين أن تكون مجنونة. برتان راسل، دون أن يكون محللًا ، وبعد أن كان في الصين وروسيا حيث اجتمع بلينين، كتب، لو كان صحيحًا أن كونفوشيوس هو من عرف أن يمرر لنا "أن نعلم كيف نحيا" بشكل معين مع الدال السيد، فان الطاويين هم الذين تمكنوا من إعطاء وجهة نظر مختلفة، تلك التي تُرينا أن هنالك امكانية لأنلا نفعل، لعدم الفعل، والذي له أيضا قوته الخاصة. "عربي -عبري " هذا اسم التوجه الذي يأخذ بالحسبان كلا هذان الموقفان، الا انّه يحاول الاشارة الى واقعيّآخر. دون تجاهل الدال السيّد، ومن دون أن ننسى أيضا بانه مجرد ظاهر. دون تجاهل عدم الفعل ولكن دون أن ننسى أيضًا "أن نعمل". مؤسسات، حوار مفتوح، وتوجهات، تُدوّن الحافز أو الدافع كـ- "صدى، في الجسد،لديه ما يُقال".
