לפני שנים, עת הייתי רופא מתמחה צעיר, נהגתי ללוות מדי שנה מסעות נוער לפולין. במסלול חוצה הארץ שעבר בין בורות ההריגה אל היערות ומהיערות למחנות המוות, מחנה המוות הראשון בו נהגו לבקר באופן קבוע היה מחנה מיידנק. זכורה לי הכניסה הראשונה למיידנק וזכורה לי יותר מכל הכניסה הראשונה למתחם המשרפות, הקרמטוריומים. שם, בפינת החלל הגדול שבו עמדו שלושה, אולי ארבעה – איני זוכר כבר – קרמטוריומים גדולים עשויים ברזל, עמדה גם אמבטיה גדולה. מעל האמבטיה ניצב היה תלוי ועומד דוּד מים ואליו מחוברים היו צינורות, אשר מי מהמבקרים שביקש, יכול היה לעקוב במבטו אחר מסלולם ולהבחין בכך שעברו דרך משרפות הברזל הגדולות. מסתבר, כך היה, שמפקד המחנה נהג לרחוץ באמבט הזה בימי החורף הפולני הקר והמים שזרמו מן הצנרת, חוממו על ידי אש המשרפות אשר בו בזמן ובאותו חלל ממש כילתה את גופותיהם של יהודים מתים. הזוועה שבכל האופרציה הזו לא נעוצה רק במעשי האכזריות וההרג המזוויעים שהתרחשו במחנה או בתפקידם האיום של יחידת אסירי הזונדרקומנדו. הזוועה הממשית הייתה ממוקמת בפער שבין הסצנה שהתרחשה סביב משרפות הברזל והסצנה שהתרחשה כמה מטרים משם כשמפקד המחנה שכשך את גופו במימיי האמבט החמים. הפער הזה שאין לו מובן, הוא ההתגלמות של הזוועה. לשואת היהודים באירופה אין כל משמעות או מובן, טען פרופ' ישעיהו לייבוביץ, ודווקא משום זאת היא זוועה גדולה כל כך. העדר המובן הוא ההגדרה של הממשי. הפער שבין האמבט למשרפות לוכד את הממשי שבהתענגות של מפקד המחנה. אני חושב שהסצנה הזו זכורה לי כל כך טוב משום שאז, ורק אז, הבנתי לראשונה את משמעותה של הדיסוציאציה. בפסיכיאטריה ובפסיכולוגיה, הדיסוציאציה נחשבת למנגנון הגנה המופיע במצבים שבהם חשוף האדם לטראומה או ללחץ גדול מאד ומשתמש בניתוק על מנת להגן על נפשו. ואולם, לטעמי, ניתן להסביר ולומר, ברוחה של הפסיכואנליזה ולפי תוואי הדוגמא שזה עתה הבאתי, שהדיסוציאציה אינה אלא האופן שבו הסובייקט מתמודד עם עודף של התענגות המייצר מפגש בלתי נסבל עם הממשי.
כשפנה אלי אחד מעורכי כתב העת פולמוס והציע לי לכתוב מאמר לגיליון הקרוב, אשר יעסוק, כך הסביר לי, בקורבנות ובהקרבה, טיכסתי עצה ביני לביני בניסיון לחלץ מחשבה או רעיון שיאפשרו לי לכתוב סביבם מאמר. אך לשווא. שום רעיון לא עלה במוחי וכבר חשבתי להודיע לעורך שאבדה התקווה ולגיליון הזה, לצערי, כבר לא אכתוב דבר. אלא שלמרבה הנוראיות, ביום האחרון ממש לפי המועד האחרון להגשת מאמרים, זימנה לי הציבוריות הישראלית עניין של דחיפות שלא נתן לי מנוח. 58 מתים ספגו הפלשתינים שעל גדר הגבול ברצועת עזה מידי כוחות צה"ל. 58 קורבנות טראגיים של סכסוך דמים ישן. ידוע לי שכל השוואה לשואה אינה במקומה כאן; חיילי צה"ל אינם חיילי אס.אס., מפקד מחנה מיידנק אינו משול למפקדים בצה"ל ולא קיימת שום אנלוגיה בת קיימא בין הפלשתינים ברצועה לבין היהודים במחנות הריכוז. ואולם, לאחר שהבהרתי זאת, אומר רק שככל שבדיסוציאציה מדובר, הרי שהגזירה השווה קיימת גם קיימת. בו בזמן שנורו ונהרגו 58 פלשתינים בוגרים וילדים בהפגנות שעל גבול רצועת עזה, נחנכה ברוב הדר ושמחה שגרירות חדשה בירושלים ובערבו של אותו יום הופיעה זוכת האירוויזיון על במה בכיכר רבין מול עשרות אלפי בני אדם צוהלים. קשה לי לתאר את התדהמה ואת המועקה שחשתי מול המִשלב הדיסוציאטיבי הזה. וקשה היה שלא להבחין בעודפי ההתענגות הגרוטסקיים והבלתי יאמנו שאפיינו גם את הטקס בירושלים וגם את הופעת הזמרת הזוכה. היום הזה, שוודאי עוד ייזכר לדורות, ולו בשל צירוף האירועים שבו, נתן לי יותר מכל להבין עד כמה הרחיקה לכת מדינת ישראל בלוגיקה של התענגות שאין לה גבול. לאקאן הסביר שהפרוורטי הולך רחוק עד כמה שרק ניתן עם ההתענגות שלו: הקביעה הזו קורמת עור וגידים מול עיננו כאן ועכשיו בתוך הפוליטיקה והחברה בישראל. במובן הזה, קיים יחס טופולוגי, של זהות, בין המרחק מאמבט המפקד למשרפות הברזל במיידנק לבין המרחק שמכיכר רבין או מירושלים לגדר הגבול בעזה. העידן הוא עידן הפרוורסיה. זהו המרחק מעורר המועקה שמגלם את הממשי של ההתענגות. האחר הופך לאובייקט של התענגות (מפגינים עזתיים) בתוך סצנה רבודה במאפיינים אסתטיים (טקס השגרירות, הופעת האירוויזיון), שבה מוכחש הסירוס והחלל מתמלא באפולוגטיקה שמטרתה לתרץ את היציאה מן הכלל של שם האב.
دولة إسرائيل على مسار تلذّذ أرعن
يارون غيلات
قبل سنوات، حين كنت طبيبًا شابًّا أيّام التّخصّص، داومت لعدة سنوات، على مرافقة رحلات شبيبة إلى بولندا. وكان مسار الرّحلة العابر لتلك البلاد ينقلنا من آبار القتل إلى الغابات ومن الغابات إلى معسكرات الموت، وكان معسكر الموت الأوّل الذي زرناه بالعادة هو مخيّم ميدنك. ما زلت أذكر دخولي الأوّل إلى ميدنك وأذكر على نحو خاص دخولي الأوّل إلى منطقة المحارق – أفران الحرق. هناك، في زاوية المساحة الكبيرة التي انتصبت فيها ثلاثة أفران حديديّة كبيرة، أو ربّما أربعة – لم أعد أذكر – كان هناك حوض استحمام كبير. فوق ذلك الحوض عُلِّق سخّان مياه مربوط بأنابيب، وكان باستطاعة أيّ زائر أن يتعقّب مسار الأنابيب بعينيه وأن يلاحظ أنّها كانت تمرّ عبر الأفران الحديديّة الكبيرة. يتّضح، وهذا ما كان، أنّ قائد المعسكر اعتاد الاستحمام في ذلك الحوض في أيّام الشّتاء البولنديّة الباردة، وأنّ المياه التي كانت تجري عبر الأنابيب سخّنتها نار المحارق، التي كانت في الوقت ذاته وفي المكان ذاته تُبيد أجساد اليهود الميّتين. لا تكمن الفظاعة في كلّ تلك العملّية فقط في أعمال البطش والقتل المُريعة التي حدثت في المُعسكر أو في الدّور الفظيع الذي لعبته وحدة الأسرى المُسمّاة زوندر كوماندو. الفظاعة الحقيقيّة كانت في الفجوة بين المشهد الذي كان يحصل عند الأفران الحديديّة والمشهد الحاصل على بعد أمتار قليلة فقط، حيث كان قائد المخيّم يغمر جسده بمياه الحوض السّاخنة. هذه الفجوة التي ما من معنى لها، هي تجلّي الفظاعة. بحسب ادّعاء البروفيسور يشعياهو لايبوفيتش، ليس هناك أيّ معنى أو مفهوم لمحرقة اليهود في أوروبا، وهذا هو تحديدًا ما يجعلها فظاعة كبيرة إلى ذلك الحدّ. غياب المفهوم هو التعريف للواقعيّ. تلك الفجوة ما بين الحوض والأفران تلتقط الواقعيّ الكامن في تلذّذ قائد المُعسكر. أظنّ أنّني أذكر ذلك المشهد بذلك الوضوح لأنّني عندها، وفقط عندها، فهمت لأوّل مرّة معنى المصطلح ديسوسياشن (dissociation) أو الفصل. في الطّب النّفسيّ وعلم النّفس، يعتبر الفصل آليّة حماية تظهر في أوضاع ينكشف فيها الإنسان إلى صدمة أو ضغط كبير جدًّا ويستخدم الانفصال أو الانقطاع كي يحمي نفسه. لكن برأيي، يمكننا أن نفسّر وأن نقول، بروح التّحليل النّفسيّ وبموجب المثال الذي قدّمته للتّوّ، أنّ الفصل ليس إلّا الطّريقة التي يُجابه فيها الفرد فائض التّلذّذ الذي يخلق لقاءً من الصعب تحمّله مع الواقعيّ.
عندما توجّه إليّ أحد محرّري مجلّة "بولموس" واقترح عليّ كتابة مقال للعدد القادم، الذي سوف يتناول، كما أخبرني، موضوع التّضحية والقربان، شاورتُ نفسي محاولًا أن أستخرج فكرة تتيح لي كتابة مقال حول الموضوع، ولكن عبثًا. لم تتبادر لذهني أيّ فكرة في هذا الاتجاه وبدأت أخطّط كيف يجدر بي إخبار المُحرِّر بأنّني أضعت الأمل وبأنّني لن أستطيع أن أساهم بأيّ كتابة، للأسف، لهذا العدد. لكن وعلى نحو مريع، وفي اليوم الأخير المحدّد لتقديم المقالات، قدّم لي المنظر العام الإسرائيليّ موضوعًا طارئًا للغاية لم يتركني بسلام. 58 قتيلًا أحصى الفلسطينيّون على جدار الحدود في قطاع غزّة من قبل قوى جيش الدّفاع الإسرائيليّ. 58 ضحيّة تراجيديّة لصراع دمويّ قديم. أعلم أنّ أيّ مقارنة بالمحرقة لا تصلح هنا؛ فجنود جيش الدّفاع الإسرائيليّ ليسوا جنود الـ "إس إس"، وقائد مُخيّم مايدانك لا يُشبّه بقادة جيش الدّفاع الإسرائيليّ، وليست هناك أيّ مقابلة يُمكن طرحها بين الفلسطينيّين في قطاع غزّة وبين اليهود في معسكرات الاعتقال. لكن، وبعد أن أوضحت ذلك، سوف أقول إنّ في ما يخصّ الفصل هناك مقابلة واضحة كلّ الوضوح ما بين المشهدين. فأثناء إطلاق النّار على الفلسطينيّين وقتل 58 من البالغين والأطفال في مظاهرات على حدود قطاع غزّة، تمّ افتتاح سفارة جديدة في القدس مع كلّ مظاهر التّمجيد والفرح، وفي مساء ذاك اليوم، أطلّت الفائزة في مسابقة اليوروفيجن على منصّة في ساحة رابين، أمام عشرات الآلاف من الأشخاص المُبتهلين. يصعب عليّ أن أصف الصّدمة والانقباض اللّذين شعرت بهما إزاء ذلك المشهد وحالة الفصل تلك. وكان من الصّعب عدم ملاحظة فوائض التّلذّذ المُقزّزة والتي يصعب تصديقها، والتي تميّز بها حفل القدس وأيضًا إطلالة المُغنّية الفائزة. ذاك اليوم –وأنا على يقين من أنّه سوف يبقى في الذّاكرة لأجيال عدّة، ولو بسبب تزامن الأحداث فيه– أتاح لي أن أفهم أيّ شوط قد قطعت دولة إسرائيل في منطق التّلذّذ الأرعن. بحسب لاكان، المُنحرِف يذهب إلى أبعد حدّ مُمكن مع تلذّذه: قوله هذا يتجلّى لحمًا وعظمًا أمام أعيننا هنا والآن في السّياسة والمجتمع الإسرائيليّين. من هذا المنطلق، هناك علاقة بنيويّة، علاقة تطابُق، بين بُعد حوض القائد عن الأفران الحديديّة في مايدانك، وبين بُعد ساحة رابين أو بُعد القدس عن الجدار الحدوديّ في غزّة. يُصبح الآخر غرضَ تلذّذ (المتظاهرين الغزّيّين) في مشهد مغمور بالعناصر الجماليّة (حفل السّفارة، حفل اليوروفيجن)، ويُنكَر فيه الإخصاء، ويمتلئ الفضاء بالاعتذاريّة التي تهدف إلى تبرير الخروج عن قاعدة اسم الأب.
