לפרלה, שהעירה הערות ראשונות על הטקסט
״לעשות את החיים״,זה נשמע בכיוון של ״לעשות אהבה״. לעשות אהבה, זאת שירה, כפי שלאקאן אומרבשום שכל. האם הוא אומר זאת רק על בסיס המטפורה הכרוכה ב״לעשות אהבה״? או שמא מונח כאן דבר מה נוסף, מעבר לגבולותיה של המטפורה? ״לעשות״ מודגש בהוראה האחרונה של לאקאן, כפועל שנבדל משם העצם-אקט. ננסה להתקרב לפועל הזה, לעשות,agieren , לזרום עימו באפיקים השונים מאלה של החתך החד של האקט.
״לחלץ ממשי, עם השפה כנקודת מוצא״[1]
״אם אני אומר 'זה' ומצביע על הסיגר שלי, גם 'זה' אינו הסיגר. הסיגר שלי הוא הסיגר שלי כאשר אני מעשן אותו, אבל כאשר אני מעשן אותו אנילא מדבר״.[2]
הדגש על הכתיבה מספק ללאקאן, לפי הקריאה של לורן (העוקבת כמו כן אחר המאמר של מילר "הלא מודע והגוף המדבר"), כיוון חדש לבחינת השאלה"איך לחלץ ממשי עם השפה כנקודת מוצא".[3]
לשפה אין שימוש זולת שימוש מטפורי.[4]איך אם כך לחלץ ממשי ממנה? השאלה הזו הטרידה כפי הנראה גם את חורחה לואיס בורחס, ואף אומר הייתי שרדפה אותו, אולי במשך כל חייו. בסיפור שלו ״המוות והמצפן״, הבלש המבקש לתפוס את הפושע נופל במלכודת שזה טמן לו - מלכודת מתמטית, מדויקת - כאשר הוא מנחש נכון היכן אמור היה להתרחש הרצח הבא, אבל אינו תופס שהוא עצמו מסומן כקורבן במתמטיקה הזאת. בסיפור ״הספר חול״ הוא מספר על מישהו שמוצא ספר מסוים שאם אתה פותח אותו בעמוד כלשהו, לא תוכל לאחר מכן למצוא שנית את אותו עמוד לעולם. זהו ספר אין סופי קנטוריאני, ממשי. בהרצאות שהעביר בורחס בשפה האנגלית על השירה באוניברסיטת הרווארד בשנים 1967-68 "Thiscraftof verse":[5], בהרצאה השנייה, ״המטפורה״, הוא מתחיל עם מטפורה סינית, שאומרת "עשרת אלפים דברים"כדי להגיד מהו העולם כולו. משם בורחס רק מבקש לדעת מדוע המשוררים והסופרים משתמשים כמעט תמיד באותן המטפורות. כמה מטפורות יכולות להיות אם ניטול לנו כבסיס את העולם כ"עשרת אלפים דברים"?בורחס לוקח את הסכום של המטפורה הסינית הזו כבסיס לאלגברה של המטפורות כולן:
But if we accept the number tenthousand, and if we think that all metaphors are made by linking two differentthings together, then, had we time enough, we might work out an almostunbelievable sum of possible metaphors. I have forgotten my algebra, but Ithink that the sum would be 10,000 multiplied by 9,9999, multiplied by 9,998,and so on. Of course, the sum of possible combinations is not endless, but itstaggers the imagination. So, we might be led to think: Why on earth shouldpoets all over the world, and all through time, be using the same stockmetaphors, when there are so many possible combinations?
הוא מחפש את ה-stop, את הגבול של המטפורה ככזאת, stop אינהרנטי, בדומה ללאקאן כאשר חיפש אחר סוף האנאליזה, אחר גבולה, על פי האנאליזה עצמה.
הוא תוהה שמא על בסיס המטפורה של העולם יהיה בכוחו אולי למצוא את המספר הסופי, את הניסוח המתמטי, את הממשי שמאחורי המטפורה. אבל רק מתוך ההרצאה הראשונה ניתן לנו לתפוס באמת את סיבת המחקר שלו. ישנה התנסות מסוימת בחיים שלו שבעקבותיה לא יכול היה לקבל את ההגדרה של השירה כ״ביטוי״:
בהרצאה הראשונה הוא אומר:
Whenever I have dipped into booksof aesthetics, I have had an uncomfortable feeling that I was reading the worksof astronomers who never looked at the stars. I mean that they were writingabout poetry as if poetry were a task, and not what it really is: a passion anda joy. For example, I have read with great respect Benedetto Croce's book onaesthetics, and I have been handed the definition that poetry and language arean "expression." Now, if we think of an expression of something, thenwe land back at the old problem of form and matter; and if we think about theexpression of nothing in particular, that gives us really nothing. So, werespectfully receive that definition, and then we go on to something else.
עוברים לסדר היום. מהשירה לחיים.
We go on to poetry; we go on tolife. And life is, I am sure, made of poetry. Poetry is not alien - poetry is,as we shall see, lurking round the corner. It may spring on us at any moment.
And life is, I am sure, made ofpoetry."״
החיים,עשויים משירה. השירה שייכת לקונטינגנטי. היא יכולה לזנק עלינו, בכל עת.
מהיכן שואב בורחס את וודאותו? בהרצאה הראשונה, נדרש בורחס לשירתו של קיטס (Keats) ומביא ממנה את הסונטה, "שאותה בוודאי זוכרים כולכם בעל פה","On reading Chapman’s Homer". הדבר המשונה בסונטה זו הוא שמדובר בה על התנסות השירה כשלעצמה, ובורחס קורא בקל רם את שורותיה האחרונות:
Then felt I like some watcher ofthe skies
When a new planet swims into hisken;
Of like stout Cortez when witheagle eyes
He stared at the Pacific - and allhis men
look'd at each other with a wildsurmise
Silent, upon a peak in Darien.
בורחס ממשיך: כאשר קרא בפעם ראשונה את השיר הלז היה כמו אחד שבפעם הראשונה קרא במו עיניו את מה שעדיין לא ראה. דבר זה אירע לו בילדותו.
There is a word that seems to mevery important: "On First Looking into Chapman's Homer." This"first" may, I think, prove most helpful to us. At the very moment Iwas going over those mighty lines of Keats', I was thinking that perhaps I wasonly being loyal to my memory. Perhaps the real thrill I got out of the versesby Keats lay in that distant moment of my childhood in Buenos Aires when Ifirst heard my father reading them aloud. And when the fact that poetry,language, was not only a medium for communication but could also be a passionand a joy - when this was revealed to me, I do not think I understood thewords, but I felt that something was happening to me. It was happening not tomy mere intelligence but to my whole being, to my flesh and blood.
אביו קרא את השיר של קיטס בקול רם והילד היה שם ושמע. ואז הוא גילה ששפה ושירה אינן רק אמצעי תקשורת, אלא תשוקה ושמחה. כלומר, התענגות. בשר ודם. ובורחס כמדומה עשה מאמץ מתמיד בחייו כדי לחלץ גרעין של ממשי מתוך ההתנסות המוקדמת הזאת, כדי להפריד בינה לבין קולו של אביו. זוכר אני שאריק לורן, בסמינר שהעביר בתל אביב בשנת 1993, מיקם את בורחס ליד ג׳יימס ג׳ויסJoyce) )כחלק מספרות שאומרת adieu àl’inconscient , שלום ולא להתראות ללא-מודע, וזאת במידה שהלא-מודע קשור לאב. בעבור זאת צריך היה בורחס ללכת כברת דרך ארוכה.
עבור לאקאן, הכתיבה אינה במישור של לומר, אלא של ״לעשות״.[6] על מנת להבדיל אותה מהדיבור,הוא ממקם אותה לצד ה-״לעשות״, וזאת עד
כדי כך, שכאשר חוזר לאקאן (בסמינר ה-18) על הציטטה מתוך 'פאוסט' של גתה, המובאת על ידי פרויד בספרו 'טוטם וטאבו': "בראשית היה המעשה",הוא תוהה –״אולי זה בדיוק אותו דבר כמו לומר 'בראשית היה הדיבר-verbum'. אולי אין לעשות, פרט ה-לעשות הזה.״[7]
לעשות réson[8]
ההתנסות הקלינית האנאליטית עם לאקאן מאפשרת לנו למקם את האמירה של בורחס ״החיים, הם שירה״ בהקשר החד של ״הממשי של החיים״. אין ממשי כי אם עודף ההתענגות המטונימי,[9]עודף המובן בהשפעתו על הגוף, כפי שבורחס מעיד.[10] הפואטיקה, על-ידי הקשר שלה אל האות, מגלה לנו את ה- réson–המהדהד -
"I do not think I understood the words, but I felt thatsomething was happening to me"- אשר פעל אצל בורחס כך שיכול היה ליטול מרחק מקולו של אביו ולספק תשובה משלו על איזשהו ממשי שאפשר לחלץ מתוך השפה. לאקאן פעל באופן הקרוב להתנסות הפואטית של בורחס; ה-"לעשות"בהוראה האחרונה של לאקאן הינו פירוש - של הגוף המדבר.
קרא: שלמה ליבר
[1]אריק לורן, ״ההופכי של הביו-פוליטיקה״, בתהליך תרגום על ידי ג'ינה באומן (תרגום לעברית מצרפתית) ומרקו מאואס (קורא).
« L’enversde la bio politique », Paris, Navarin, 2016.
[2]לורן, שם, עמי 240.
[3]https://www.wapol.org/en/articulos/Template.asp?intTipoPagina=4&intPublicacion=13&intEdicion=9&intIdiomaPublicacion=2&intArticulo=2742&intIdiomaArticulo=2
[4]לורן, שם,עמי 247
[5]http://giveitaname-giveitaname.blogspot.com/2009/06/this-craft-of-verse-jorge-luis-borge.html
[6]לורן,שם, עמי 245
[7]מצוטט עלידי לורן, שם, עמי 246
[8]ניאולוגיזם של לאקאן, המורכב מ-תבונה, לוגיקה (Raison) ומ-להדהד (Réson)
[9]לורן,שם, עמי 247
[10]לורן,שם, עמי 247
إلى بيرلا، التي قدّمت أولى الملاحظات علىالنَّص
قد يبدو التّعبير "أن تصنع الحياة" بالعبرية قريبًا من"ممارسة الحبّ"(أن تصنع الحب). وممارسة الحبّ هي كالشّعر، كما يقول لاكان ببصيرة ثاقبة. هل يقول ذلك فقطبناءً على الاستعارة الكامنة في تعبير "ممارسة الحبّ"، أم أنّ هناكشيئًا آخر يتعدّى حدود الاستعارة؟. "أن تصنع" مشدّدٌ في تدريس لاكانالأخير، كفعل يتمايز عن الفعل (ACT)تحليليا. سوف نحاول الاقتراب من هذه الكلمة، أن تصنع، agieren،وأن نسري معها عبر القنوات المختلفة عن تلك التي تخصّ القطع الحادّ للفعل.
"استخراج الواقعيّ، مع اللّغة كنقطة انطلاق"[1]
"لو قلت "هذا" وأشرتُ إلى سيجاري، "هذا"ليس السّيجار. سيجاري هو سيجاري عندما أدخّنه، الا أّني وعندما أدخّنه لاأتكلّم".[2]التّشديد على الكتابة يُعطي لاكان، بحسب قراءة لوران (التي تتقفّى أيضًا أثر مقالةميلير "اللّاوعي والجسد المُتكلّم")، اتّجاهًا جديدًا لمعاينة السّؤال"كيف يُمكن استخراج الواقعيّ مع اللّغة كنقطة انطلاق".[3]
لا استخدام للّغة سوى الاستخدام الاستعاريّ.[4]فكيف يُمكن استخراج الواقعيّ منها، إذًا؟ أرّقَ هذا السّؤال، على ما يبدو، خورخيهلويس بورخِس أيضًا، وأجرؤ حتّى على القول بأنّ هذا السّؤال لاحقه، ربّما طيلةحياته. في قصّته "الموت والضّمير"، يقع المُحقّق في فخّ وضعه المُجرِمالذي كان يحاول الأوّل الإمساك به – فخّ رياضيّ، دقيق – عندما ينجح في تخمين مكان حدوثجريمة القتل التّالية، لكنّه لا يُدرك أنّه هو نفسه من تحدّد ليكون ضحيّة في تلكالمعادلة الرّياضيّة. في قصّة "كتاب الرمل" يُحدّثنا عن شخص يجد كتابًامعيّنًا إذا فتحته في صفحة مُعيّنة، لن تجد هذه الصّفحة مُجدّدًا أبدًا. إنّه كتابلانهائيّ، كانتوريّ، واقعيّ. في محاضرات قدّمها بورخس في اللّغة الإنجليزيّة حولالشّعر في جامعة هارفارد، بين العام 1967 و1968 بعنوان "This Craft of Verse"[5]،يبدأ محاضرته الثّانية، "الاستعارة"، باستعارة صينيّة تقول "عشرةآلاف شيء" كي تخبرنا ما هو العالم كلّه. من تلك النّقطة، يحاول بورخس أن يعرفلماذا يستخدم الشّعراء والكتّاب الاستعارات ذاتها دومًا، تقريبًا. كم من استعارةهناك إذا اعتبرنا أنّ العالم يتألّف من "عشرة آلاف شيء"؟ يستخدم بورخسالمجموع الذي تذكره الاستعارة الصّينيّة كأساس جبريّ لجميع الاستعارات:
But if we accept the numberten thousand, and if we think that all metaphors are made by linking twodifferent things together, then, had we time enough, we might work out analmost unbelievable sum of possible metaphors. I have forgotten my algebra, butI think that the sum would be10,000 multiplied by 9,9999, multiplied by 9,998, and so on. Of course, the sumof possible combinations is not endless,but it staggers the imagination. So we might be led to think: Why on earthshould poets all over the world, and all through time, be using the same stockmetaphors, when there are so many possible combinations?
يبحث بورخس عن الـ stop،عن حدّ الاستعارة كاستعارة، عن stop صُلبيّ، على غرار لاكان في بحثه عن نهايةالتّحليل، عن حدّ له، وفقا للتّحليل نفسه. ويتساءل ما إذا كان يمكنه، استنادًا إلىتلك الاستعارة الصّينيّة، إيجاد العدد النّهائيّ، أو الصّياغة الرّياضيّة، أوالواقعيّ الكامن خلف الاستعارة. لكن فقط من خلال محاضرته الأولى، يُمكننا أن ندركسبب البحث الذي يجريه. هناك تجربة مُعيّنة في حياته، لم يسعه في أعقابها، قبولتعريف الشّعر بصفته "تعبيرًا":
في محاضرته الأولى يقول:
Whenever I have dipped intobooks of aesthetics, I have had an uncomfortable feeling that I was reading theworks of astronomers who never looked at the stars. I mean that they werewriting about poetry as if poetry were a task, and not what it really is: apassion and a joy. For example, I have read with great respect BenedettoCroce's book on aesthetics, and I have been handed the definition that poetryand language are an "expression." Now, if we think of an expressionof something, then we land back at the old problem of form and matter; and ifwe think about the expression of nothing in particular, that gives us really nothing. So werespectfully receive that definition, and then we go on to something else.
ننتقل إلى برنامج العمل. من الشّعر إلى الحياة.
We go on to poetry; we go on to life. And life is, Iam sure, made of poetry. Poetry is not alien - poetry is, as we shall see,lurking round the corner. It may spring on us at any moment.
And life is, I am sure, made of poetry."״
تتكوّن الحياة من الشّعر. ينتمي الشّعر إلى عالم الإمكان أو المصادفة. ففيإمكانه الانقضاض علينا في أيّ لحظة.
من أين يستمدّ بورخس يقينه؟ في محاضرته الأولى، يتناول بورخس أشعار كيتس (Keats) ويستحضر منها السّونيتة "التي تذكرونهاجميعكم بالتأكيد عن ظهر قلب"، "On reading Chapman’s Homer". الأمر الغريب في هذه السّونيتة هو أنّها تتناول التجربة الشّعرية بحدّ ذاتها،ويقرأ بورخس أسطرها الأخيرة على مسمع الجميع:
Then felt I like some watcherof the skies
When a new planet swims intohis ken;
Of like stout Cortez when witheagle eyes
He stared at the Pacific - andall his men
look'd at each other with awild surmise
Silent, upon a peak in Darien.
يتابع بورخس: عندما قرأ هذا الشّعر لأوّل مرّة، كان شعوره أشبه بشعور شخصيقرأ لأوّل مرّة ما لم تره عيناه بعد. وقد حصل معه هذا الأمر في طفولته.
There is a word that seems tome very important: "On First Looking into Chapman's Homer." This"first" may, I think, prove most helpful to us. At the very moment Iwas going over those mighty lines of Keats', I was thinking that perhaps I wasonly being loyal to my memory. Perhaps the real thrill I got out of the versesby Keats lay in that distant moment of my childhood in Buenos Aires when Ifirst heard my father reading them aloud. And when the fact that poetry,language, was not only a medium for communication but could also be a passionand a joy - when this was revealed to me, I do not think I understood thewords, but I felt that something was happening to me. It was happening not tomy mere intelligence but to my whole being, to my flesh and blood.
قرأ أبوه قصيدة كيتس بصوت عالٍ وكان الطّفل هناكوسمعه. وعندها اكتشف أنّ اللّغة والشّعر ليسا وسيلة اتّصال فقط، بل شغف وفرح. أيأنّهما تلذّذ. لحم ودم. ويبدو أنّ بورخس بذل جهدًا بالغًا في حياته لاستخلاص نواةالواقعيّ من تلك التّجارب المبكّرة، كي يفصل بينها وبين صوت أبيه. أذكر أنّ إريكلوران، في سمينار قدّمه في تل أبيب في العام 1993، مَوضَع بورخس الىجانب جيمس جويس (Joyce)، كشريك في أدب يقول adieu à l’inconscient، أي وداعًا للّاوعي، وهذا في حال أو ما دام اللّاوعيّ مرتبط بالأب.لتحقيق ذلك كان على بورخس أن يسير طريقًا طويلة.
بالنّسبة للاكان، ليست الكتابة في خانة"القول" وانما في "أن تصنع".[6]من أجل تمييزها عن الحديث، يضعها الى جانب "أن تصنع" وذلك لدرجة أنه يتساءل(في السّمينار الـ 18) عندما يعود الىالاقتباس من "فاوست" من تأليف جوتيه، والذي يستخدمه فرويد في كتابه "الطوطم والتابو": "في البدء كان الفعل"-
"قد يكون ذلك مطابقا تمامًا لأن تقول "فيالبدء كان الكلمة - verbum". لربما لا يوجد "أن تصنع" عدى عن ال"أن تصنع"هذا ".[7]
أن تصنع الـ réson[8]
التّجربة العياديّة التّحليليّة مع لاكان تتيح لنا أننموضع قول بورخس "الحياة، هي شعرٌ" في السّياق القاطع لـ "واقعيّالحياة". لا يوجد واقعيّ، عدى عن فائض التّلذّذ الميتونيمي،[9]فائض المعنى في تأثيره على الجسد، كما يشهد بورخس.[10]الشّعر، من خلال صلته بالحرف، يكشف لنا عن الـ réson المدوّي -
"I do not think I understood the words, but I felt thatsomething was happening to me" -
ذاك الذي عمل لدى بورخس كي يتمكّن منالابتعاد عن صوت أبيه وليقدّم إجابة من عنده هو عن واقعيّ مُعيّن يُمكن تخليصه مناللّغة. عمِل لاكان على نحو قريب من التّجربة الشّاعريّة لدى بورخس؛ "أنتصنع" في تدريس لاكان الأخير هو تأويل – للجد المُتكلّم.
قراءة: شلومو ليبر
[1] إريك لوران، "المعاكس للبيوسياسة"،قيد التّرجمة على يد جينا باومان (من الفرنسيّة إلى العبريّة) وماركو ماواس(قارئ).
[2] لوران، المصدر ذاته، ص. 240.
[3]https://www.wapol.org/en/articulos/Template.asp?intTipoPagina=4&intPublicacion=13&intEdicion=9&intIdiomaPublicacion=2&intArticulo=2742&intIdiomaArticulo=2
[4] لوران، المصدر ذاته، ص. 247.
[5] http://giveitaname-giveitaname.blogspot.com/2009/06/this-craft-of-verse-jorge-luis-borge.html
[6] لوران، المصدر ذاته، ص. 245.
[7] يقتبسه لوران، المصدر ذاته، ص. 246.
[8] تعبير جديد وضعه لاكان، يتألّف من التبصّر، والمنطق (raison)،ورَجعُ الصّدى (résonner)
[9] لوران، المصدر ذاته، ص. 247.
[10] لوران، المصدر ذاته، ص. 247.
